1 Gemeenschapsnaam

1.1 Steenbergen

Stad, parochie, heerlijkheid en gemeente. Van 1287 - 1458 lag Steenbergen in het gemene land van Breda en bergen op Zoom, nadien hoorde stad en land van Steenbergen onder Breda. Vermeld wordt de Steenbergse Vliet.

Een uitloper van het stadsgebied van Antwerpen heet de Steenborgerweerd. Een gedeelte van de nederzetting Teteringen bij breda heet Steenbergen. In Vorst in de Kempen ligt een gehucht Steenbergen. Voorts liggen er plaatsen die Steenbergen heten in Drenthe (bij Roden en Zuidwolde); en in Overijssel (bij Kamperveen); in Gelderland (bij Bennekom en Hierden).

De naam Steenbergen lijkt een eenvoudige samenstelling van steen- en -bergen. Dit laatste element levert geen problemen op. Ter plaatse is er een aantal pleistocene opduikingen in het later overstroomde hollandveengebied die ongetwijfeld met dit element "bergen" aangeduidt worden. Sommige bergen hebben nog steeds afzonderlijke namen: zie Bokelenberg, Welberg en Westberg; voorts nog de Preekberg, Oostberg.

Het element Steen- biedt meer stof tot speculatie. Gecombineerd met -akker in gebieden waar in het zand geen stenen voorkomen duidt het vaak op romeinse bewoning ter plaatse. Steen kan ook een kasteel zijn. Voorts kan de hele naam een importnaam zijn vanuit Vlaanderen, meegebracht door de kolonisten die hier in de jaren 1260 - 1270 met de moernering begonnen.

Maar de hypotheses gaan veel verder ! Het als een massief blok oprijzende stadhuis werd voor het "steen", het kasteel gehouden. Van een stadhuis is eerst in 1453 sprake, al oogt het in 1740 nog staande gebouw in zijn onderbouw wel beduidend ouder[Delahaye, 1972, 82-83.]. In de vroege 14e eeuw waren er in Steenbergen overigens reeds enkele partikuliere stenen huizen[ARAB, LvB 4, 159r.].

Het legendarische kasteel van Steenbergen zou door een romeins veldheer aan de Striene gebouwd zijn. De naam Steenbergen zou dan afgeleid zijn van Striene+bergen. We weten nu dat die rivier op opgeveer 10 kilometer aan Steenbergen voorbij ging, terwijl onzeker is of dat water er in de romeinse tijd al was. Geen nood, een andere legende beweert dat een merovingisch vorst de bouwheer was. De attestatie uit 869 van een "Stenem" aan de Schelde in Taxandrië moet dat onderbouwen, maar het betreft een uiterst dubieuse tekst. De Schelde bleef overigens op 11 kilometer van de stad Steenbergen !

Tenslotte mag niet uitgesloten worden dat de naam Steenbergen met de Vlamingen mee geïmporteerd is. Te Zonnegem bij Gent werd in 1390 een "stede die men heet Steenberghe" vermeld[Bethune, 1883, nr. 178.].

Steenbergen = steen + bergen

2 Naam van de hoofdkern

Zie § 1.1

Parochieel: Steenbergen is een eigen parochie met kerk, patrocinium: Sint-Jacobus de Meerdere en later Sint-Gummarus, bisdom Luik.[Bijsterveld, 1993, Bijlage 3.]

Staatkundig ca 1500: hertogdom Brabant, land van Steenbergen.

Bree, G.W.G. van. Steenbergen in de middeleeuwen. Landbouw, veeteelt en produktie. In: Steenbergen in de middeleeuwen. Steenbergen, 1972, 173 - 220.

Brekelmans, F.A.. De Antiqua Kora van Steenbergen en haar herkomst. In: Opstellen over recht en rechtsgeschiedenis aangeboden aan prof. mr. B.H.D. Hermesdorf. Deventer, 1965, 28 - 30.

Delahaye, A.. Heerlijkheid en stad. In: Steenbergen in de Middeleeuwen. Steenbergen, 1972, 13 - 88.

Delahaye, A.. De polders van Steenbergen. In: Steenbergen in de Middeleeuwen. Steenbergen, 1972, 221 - 262.

Delahaye, A.. Kerk, parochie en kerkelijke instellingen. In: Steenbergen in de Middeleeuwen. Steenbergen, 1972, 263 - 314.

Groeneweg, G.C.. Archeologisch onderzoek in Steenbergen (N.-Br.). Bergen op Zoom, 1981.

Groeneweg, G.C.. Opgravingen in Steenbergen; verslag van het voormalige Gasthuis van Steenbergen (N.-Br.) Eindhoven, 1982.

Halbertsma, H.. Steenbergen (gem. Steenbergen). Bulletin KNOB 78 (1979) nr.2, 102 - 103.

Ham, W.A. van. Steenbergen, balans van een geschiedschrijving. Jaarboek de Oranjeboom 24 (1971) 126 - 156.

Stichting Stadsarcheologie Steenbergen. Verslag van het archeologisch bodemonderzoek van de stadswal langs de Nassaulaan, februari/maart 1997. Steenbergen, 1997.

Vervloet, J.A.J.. Het Steenbergse natuurlandschap. In: Steenbergen in de middeleeuwen. Steenbergen, 1972, 89 - 104.

Vervloet, J.A.J.. De exploitatie voor de bedijkingen. In: Steenbergen in de middeleeuwen. Steenbergen, 1972, 105 - 172.