Oud-Berendrecht (Berendrecht, nu Antwerpen)
18 mei 2005
1
Gemeenschapsnaam1.1 Berendrecht
1124. capella de Linlo et Berendrecht et Ortheren[112499993.].
1135. capella Ortheren Berendrecht Lintlo Santflit[113599991.].
1155. terram de Barendrech[115599992.].
1157. terram in Berendrecht[115706251.].
1161. quicquid etiam in Berendrech Linlo in Orderen in Akerne[116199991.].
1161. terram de Berendrecht[116199992.].
1164. terram in Berendrecht[116404181.].
1179. terras in Abendunc in Mundenlant in Wilmarsdunc in Linlo in Berendrech[117909072.].
1185. ecclesias de Ordetene de Linlo et de Berendrech[118507011.].
1210. in aquis de Berendrecht de Ordren et de Wilmarsdonc necnon Otserwele[121004991.].
1245. inter Berendrecht et Lillo, scilicet secundum fossatum extenditur usque ad Utscotelreberch[124503171.].
1245. parochia de Berendrecht; piscariam in Nortlant de Santvliete[124503171.].
1245. gurgitem de Berendrecht[124503171.].
1250. sita supra Horst prope Berendrecht[125001061.].
1263. sex spadas in Berendrecht sitas[126305051.].
1263. Lambertum de Berendrecht[126305051.].
1266. Johannes de Linlo, iudex in Berendrecht[126605991.].
1266. infra limites parochie de Berendrecht, scabinis de Berendrecht[126605991.].
1369. den goeden luden van Berendrecht[Meijers, 1940, 63.].
1775. Berendrecht.
1849. Beerendrecht.
1856. Beerendrecht.
1894. Berendrecht.
1908. Berendrecht.
1972. Berendrecht.
Met Berendrecht wordt zowel de kerkelijke als wereldlijke gemeenschap aangeduid, later de gemeente Berendrecht die in 1958 bij Antwerpen gevoegd werd. In 1330 was de parochie Berendrecht uitgebreid met een stuk hoogland van Zandvliet[133010181.], ten noorden van de Beke[Goetschalckx, 1915, 106.]. Mogelijk hoorde toen ook nog de latere noordwesthoek van Lillo onder Berendrecht, gezien het vermoedelijke tracé van de zuiddijk van het Oudland van Zandvliet en Berendrecht (zijdewende met Lillo) uit 1284. Geen akker ed., wel polderelementen: wiel, water.
In Zuid-Holland het dorp Barendrecht, bij Leerdam een huis Den Barendrecht.
Beren- < birnu : op beer gelijkende modder[Gysseling, 1960a, 123.]. Blok vraagt zich echter af waar de -n- vandaan komt, als het voorgaande waar is. Hij vraagt zich af hoe Gysseling aan *birnu komt en hoe Kiliaans bern en breyn beoordeeld moeten worden[Blok, 1979, 305.].
-drecht: Zie Gysseling, 1951. Künzel e.a. menen dat drecht = "veer, waterloop"[Künzel e.a., 1988, 115.]. In Berendrecht komt van deze twee mogelijkheden vooral "veer" (over de Schelde) in aanmerking. De Meyer meende dat drecht hier "veer", speciaal voor vee (zwijnen, ossen en beren of mannetjes varkens), zou betekenen[De Meyer, 1855, 14.]. Daarbij moeten we bedenken dat in de directe nabijheid ook de namen Ossendrecht en Zwijndrecht in die zin geïnterpreteerd kunnen worden.
Berendrecht = modder + drecht.
2 Naam van de hoofdkern
2.1 Berendrecht (oud)
In 1281 was de toren van Berendrecht nog richtpunt voor een deel van de grens van de tienden van Kieldrecht[128105011.]. Volgens Goetschalckx[Goetschalckx, 1911.] zou de kerk van Berendrecht in 1283 weggeslagen zijn. De oude lokatie was volgens hem die van een vroeg 20e eeuwse meestoof die met het fort Frederik Hendrik verbonden was door de Kapelleweg. De kaarten geven echter die meestoof noch die Kapelleweg weer. In de winter 1283 / 1284 braken inderdaad de dijken van het Oudland van Zandvliet en Berendrecht, maar weldra werd opdracht gegeven de dijken te herstellen[128403181, 128403994.]. In deze overstroming bleef het Noordland van Zandvliet gespaard, maar dat zou in 1287 ten ondergaan, waarschijnlijk te samen met het Oudland van Zandvliet en Berendrecht dat in 1284 herdijkt was, Lillo en andere polders.
Van verplaatsing van de kerk van Berendrecht naar de huidige plek is overigens pas in 1329 sprake[132901211.]. De plaats van de kerk en het kerkhof lopen dan gevaar ten onder te gaan en van de ooit 300 huizen waren er nog maar 5 over. Herdijking van het polderland volgde in 1340, nadat het land er 57 jaar dreef[134011131.].
Berendrecht was dus van oorsprong een nederzetting in het polderland, nabij de Schelde. Snacken toont ten westen van het huidige Berendrecht-dorp in de polder een verdronken donk met een kern van "fossiele rode bodems"[Snacken, 1964, kaart op 486.]. Berendrecht zou dan, net als het naburige Lillo, op een donk nabij de Schelde gelegen hebben. Dit kan tevens verklaren waarom kerk en kerkhof nog zolang op de oude plek gehandhaafd konden blijven.
Parochieel: Berendrecht was een eigen parochie met kerk, patricinium Sint Jan de Doper, bisdom Kamerijk.
Staatkundig ca 1500: hertogdom Brabant, dorp in het kwartier van Antwerpen.
Cultuur-Historische Waarden Noord-Brabant 2005
Niet opgenomen, provincie Antwerpen.
Literatuur:
Goetschalckx, P.J.. (Geschiedenis der parochie) Berendrecht. Bijdragen tot de geschiedenis Brabant 10 (1911) 231 - 283.
Goetschalckx, P.J.. Geschiedenis van het bisdom van Antwerpen. IIe deel, landdekenij Antwerpen, Boekdeel I. Ekeren-Donk, 1915. [GABoZ]
Havermans, R.. Enkele bevindingen bij bodem- gebouwen en landschapsonderzoek in de voormalige Antwerpse Noorderpolders. Noordgouw 13 (1973) nr.1/2, 3/4; 14 (1974) nr.1 en 2.
Keyzer, J.W. de. La limite des polders entre Lillo et Berendrecht au XIIIe siècle. In: Hommage au professeur Paul Bonenfant (1899 - 1965). Brussel, 1965, 221 - 230 + kaart. [KBH = 6172 E 18]
Leenders, K.A.H.W.. De Antwerpse Polder in de middeleeuwen. Ontginning, bedijking en overstromingen. Ts. BEVAS 54 (1985) 43 - 77.
Loon, J. van. Naschrift: de namen Berendrecht en Ossendrecht. Naamkunde 28 (1996) 79 - 83.
Meyer, F.G.C. de. Beschrijving van het dorp Berendrecht; in 't licht gegeven door M.Moreels. Antwerpen, 1855.
Snacken, F.. Het verband tussen bewoning en bodemgesteldheid in de Scheldepolders. Natuurwetenschappelijk tijdschrift 38 (1956) 191 - 212.