Vierlingh, A.. Tractaet van Dyckagie, 1576-1579.

Uitgegeven door J. De Hullu en A.G. Verhoeven. Den Haag (Martinus Nijhoff), 1920.

Enkele bladzijden betreffende Hildernisse.

10 september 2005 KL

blz. 94

te verdrincken, besonder alst seer stormpt uuijten westen- (ende) noortwestenwinden, die hooge loede geven 1) ende bijbringhen, soodat de sluijsen somtijts in IIIIe, Ve oft Vle getijden heur bootschap niet en comen gedoen.

Landen, die zulcx vercommelen ende vercouwen, en cunnen geen goede vruchten gedragen ende heuren meester deucht doen emmers als andere die daermede niet belast en zijn. Waerom was Zeelandt een vruchtbaer lant als Badt 2) , Aggere 3) Inckelnoort 4) ende die omliggende landen? Dat was daeromme dat dezelve landen maer heur eijgen regenwater te lossen ende te suijveren 5) hadden, welcke regenwateren zoo zeer het lant niet en vercouwen ende vercommelen al(s) dat mager schraij 6) heijewaeter. Nochtans liggen dezelve landen op dezelve reviere van de Schelt als liggen Woensdrecht, Ossendrecht, Hildernisse 7), Santvliet, Lillo niaer en zijn nochtans onnae soo vruchtbaer.

De landen, die heur eijgen dijckgraven kiesen ende maecken mogen uuijt heur medegeërffde ende gegoede, de meeste ende bequaemste hen verstaende in de materie van dijckagie, die mogen haer profijt vorderen als lieffhebbers vant lant, twelck ghij soo in de polders aen Brabant niet en hebt.

Veule rivieren tusschen de polders aen Brabant gelegen souden seer pruffijtelijck wesen waerdeur die heije haer waeteren losen ende suëren mochte sonder deur de sluijsen van de leege omliggende polders te moeten heuren cours nemen, daeraff wij veule exempelen hebben: eerst ant Cruijslant bij Steenbergen, twelck al het water van. Wouda, Heerle, Moerstraten ende de heijde daeronder liggende draegen moet ende daermede belast wort; hadden de dijckers loffelijcken gedijckt sij zouden dezelve waeteren wel met eenen cleijnen cost voorbij gewesen hebben met eenen waterloop tzeewaerts als deur de maeden van Rosendael, maeckende daertegens alleenelijcken een stercke Brabantsche wal 8) omme twaeter uuijten polder van den Cruijslande te weerene.

Daer is oock tlant van Nieuwegastelle, twelck geschent is dat opper

Noten

1) Het Hs. heeft: generen.
2) Overstroomd 1530, spoedig daarop weder drooggemaakt, in 1532 breken de dijken andermaal door die in 1536 weer gedicht worden, opnieuw bezweken in 1539, zie Van der Aa, a. w. in voce.
3) Overstroomd 1530, waarschijnlijk herdijkt in 1536, voor goed ten onder gegaan in 1557, zie Van der Aa, a. w. in voce.
4) Geïnundeerd 1530, herdijkt 1536, voorgoed ten onder gegaan 1539, zie Van der Aa, a. w. in voce.
5) D. i. suëeren.
6) Vgl. het rijmpje: een grauw heiwater is niet dan een schreiwater, op blz. 96.
7) Het dorp Hildernisse lag een weinig bezuiden Borgvliet, zie van der Aa, a. w. in voce.
8) Het Hs. heeft: wal wel.

Opm. KL:
* suëeren: uitwateren.
* Brabantse wal: bedoeld wordt een dijk op de grens van het Hoge en het lage, die het water van het Hoge weghoudt uit het Lage. In de Langstraat genaamd: Heidijk.

waeter van der heije van Ruckvenne aff moetende 1) suëren 2) ende vallende 3) deur die seggen a) soo voorts door Nieugastelle; wat sluijsen zij daer leggen en connen twaeter niet verswellegen, tlant moet vercommelen ende vercouwen b) op groote stortregen ende stormen.
Hadde Rosendael geen riviere oft hadde diezelve niet open gehouden geweest int dijcke van den Cruijslande, soude op het Cruijslant ende tlant van Steenbergen, eenen gansenpoel geweest hebben, twater compt gevallen uuijt de heije oft van eenen thooren viel in de leechte, wat waeter dunckt u dat het diep van Rosendael rooft?

Wie opene revieren, dieppen, diepkens oft bequame havenen heeft en maecke 4) die niet te stoppen om wat dijcx te winnen, de dijckers meijnen somtijts heur selven proffijt te doene die te overgaen maer de schaede is heur nabij, ende alst toe is comet spaerlijck bij die te mogen openen, twelck ick oock seer geprouft hebbe; in den vierden bouck sullen wijlieden breeder daeraff schrijven. Het hadde beter geweest voor Nieuwgastelle de dijckagie in tween gedijckt, aen wederzijden cleene dijckxkens gemaeckt dan de last van de opperwaeteren soo te moeten dragen.

Hoe dan daer meer rivieren oft havenen zijn aen de polders van Brabant liggende hoet proffijtelijcker is voor de bedijckte polders; hadde 5) Hildernisse ende Woonsdrecht tsamen een havene, Woonsdrecht ende Ossendrecht oock tusschen beijde eenen, Ossendrecht ende Sandvliet tsamen een ende voort aen, soo zoude men mogen alle de heije ende scraijewaeteren daerdeur 6) tzeewaert doen suëren ende heuren wech wijsen ter 7) havene met roijalle 8) ende grippelen int hangen van de heije ende tusschen(t) beginsel van de dijcklanden, mits daer leggende eenen Brabantschen wal 9), ende soo mochten 10) alleene de bedijckte polders heur hemelewaeteren deur de sluijsen loosen. Het waer oock proffijt voor alle die dorpen ende gemeenten om heur coomenschap ende negotie te hanteren ende meerder proffijt voor het draegen van de vruchten van den bedijckten lande.

lck hebbe dickwils gesien, over de heije comen vaerende in den winter op grooten stortregen, dat het water soo nae de bedijckte lande 11) nederwaerts liep, dat het niet mogelijck en was sij moesten verdrincken, hoe zouden zijlieden heuren meester dan connen deucht doen?

Noten

1) Het Hs. heeft: moeten.
2) Het Hs. heeft: schueren.
3) Het Hs. heeft: vallen.
4) Het Hs. heeft: maeckt.
5) Het Hs. heeft: al hadde.
6) Het Hs. heeft: deur.
7) Het Hs. heeft: de.
8) D. i. riolen. c)
9) Het Hs. heeft: wel. Vgl. de walletjes vermeld op blz. 24.
10) Het Hs. heeft: mocht men.
11) Het Hs. heeft: der bedijckter lande.

Opm. KL
a) die seggen moet zijn: Zegge, laagte tussen Rucphen en Gastel.
b) vercommelen ende vercouwen: verkommeren en koud, onvruchtbaar worden.
c) riool: kleine gegraven afwatering op de heide.

Opm. KL
Vierlingh verzucht dat het beter zou zijn als er tussen Hildernisse en Woensdrecht een haven zou zijn, omdat daarlangs het heidewater geloosd zou kunnwn worden. Maar zo'n haven was er dus in feite niet!

goet gepresen als oock mede het Pruijsisch 1) hout, daervan hij seijde dat de deuren gemaeckt zouden worden; ende vorder en zouden wij niet connen attesteren.
Actum ende 2) onse naemen hieronder gestelt als voren. Onderteijckent: Cornelis Fransz. ende Jan Goedeij.

Nu oft men dobbele oft ijnckele sluijsen leggen sal: daer moet eersten geconsidereert ende overleijt worden hoe groot het landt binnen themelsbreete van gemeettale valt. Ist maer van de groote van duijsent gemeten hemelsbreete, soo mach men tselve lant met een ijnckel sluijs wel diennen ende waeterloos leggen, ten waere andere diversche landen daerdeur waeteren moesten, in sulcken gevalle moet daerop regart genomen worden, ick en spreke maer alleenelijcke van hemelswaeteren. Ende waer het landt dat men dijcken wilde van de groote tusschen de XVc ende de XXc (gemeten), soude wel heijsschen een middelbaer dobbel sluijs voor het hemelswaeter alleene, elck gat van acht oft negen voeten dachs, want (bij) XVI voeten lenghte en zoude de balcken niet mogen verdragen het viercant van den dijck ende (de) swaerte van de aerde zonder middelstijlen. Daer zijn nijeuwe bedijckte landen, die principalijck aen Brabant bedijckt worden, liggende uuijter zee aen een leeger landt, diewelcke daerenboven belast worden met mager opper-heijwaeter 3), vallende van seer verre ende van hooge hoochte in een leechte, seer scherp ende kout, waerdeur de nieuw bedijckte landen soo worden vercommelt ende vercout dat se daerdeur veule t'erger zijn, ende daerenboven hebben zij daertoe te dragen heur selffs hemelwaeteren, daerdoor dezelve landen commers ende last van waeter genouch hebben, principalijeken op groote stormen als de sluijsen in drije oft vier getijden niet open en gaen ende heure bootschap niet doen en mogen, soo men daegelijcx bevindt onder Steenberghen, Cruijslant, Oudt- ende Nijeuw-Gastelle, Hildernisse, Woonsdrecht, Ossendrecht, Santvliet ende Lillo ende ander landen ontrent Brabant innegedijckt 4), die de heijewaeteren seer subject zijn. Want soo wanneer de sluijsen door groote stormen van winden oft opvloedingen van waetere in IIIe, IIIIe, Ve oft Vle getijden belet worden open te gaenne ende heur behoorlijcke bootschappen te doen, de waeteren van boven commende, nacht ende dach loopende ende niet rustende te daelewaerts te vallen, op sulcke landen behoort men goet regardt te nemen, wildij uwen gront goet ende drachsaem hebben, vele ende groote sluijsen daerinne te leggen oft dat sulcken opperwaeteren eenen anderen wech daerdeur het landt

Noten

1) Het Hs. heeft: Pruijs.
2) Het Hs. heeft: onder.
3) Het Hs. heeft: oppermager heijwater.
4) Het Hs. heeft: innegedijck.

Opm. KL
Hildernisse en Nieuw-Gastel hadden dus veel last van het heiwater, vooral als door storm of hoogwater de sluizen niet open konden.

te suuërenne geleijt te worden, waerop men wel behoorde vóór de dijckagie te preaviseren 1).
Hadden die van den Cruijslande bij Steenbergen, Nijeuw-Gastelle, Hildernisse ende andere sulcke landen de sommige in tween ende dandere van malcanderen gedijckt geweest, sij en sonden niet veule meer gecost hebben te dijckenne, want de dijcken dije men geleijt zoude hebben aen wederzijden zouden allenxkens geweest hebben cleijne dijcxkens van toelegge oft bastaerdezeedijcxkens die niet veule costen, daerdeur het landt van de heijwaeteren niet en zoude hebben overvallen ende bedorven geworden ende te langer drachsamger gebleven, twelck thiendobbel innegebrocht zoude hebben. Deselve van Nijeu-Gastelle hebben drije sluijsen
tegen één moeten leggen ende becostigen twelck al niet en holp soodat, willen sij van den waetere bevrijt, ende onbeschadicht blijven, waere van noode noch meer shiijsen geleijt. Ende nochtans als de sluijsen thoe zijn als voorseijt is, ofter IIIIe , vijff, ses oft thien zijn zoo salt alleleens 2) wesen ende en zullen anders niet profieteren dan (dat)als de sluijsen open gaen het water te eer ende subijter affloopen ende tlant verlaten sal, maer op de voormelte stormen ende de sluijsen toe zijnde moet het lant onder loopen van de opperwaeteren. Soo moet dan eenen iegelijcken dije proffijtelijcken dijcken wil toezien die maegere heije- ende moerwaeteren soo veul als men can van tlandt aff te werenne ende tselve niet subject inne te dijckenne, al soude inen veul lants buijtensluijten ofte in tween 3) dijcken als voorseijt is, nietjegenstaende dat zulcke heije- ende moerwaeteren contribuëren wouden int onderhoud van de sluijsen, sluijsvlieten ende waeteringen.
Daerom suldij wel oversien ende begaen de geheele situatie van het landt binnen de geheele dijckagie vallende, omme te weten waer het leechste van erve van het landt is, want het waeter altijts naer het leechste loopt ende sackt, ghij en hebt noijt gesien het waeter tegens berch op loopen, ende alsoo de sluijs int leechste van den lande geleijt sal het voorseijde leech lant eenen vanck oft culcke wesen ende dienen zoo omme de voormelte sluijs het waeter in den mont te brengen.
Nochtans sal het van noode wesen groote 4) wijde culcken aen de sluijsen geordonneert oft gedolven binnenslants, in sooverre dezelve sluijs verde van de groote wijde boesems geleijt moeste worden, reserverende altijts voor onsen propooste ende raminge dat men de sluijsen ontrent de wijde boesems leggen moet, want het water sackt altijts in de voormelte culcken oft boesems als de sluijs toestaet ende maeckt de sluijs wederom gereet werck als twaeter aent loopen is - tweleke lange bijcomen zoude

Noten

1) Het Hs. heeft: peraviseren.
2) Het Hs. heeft: alleens.
3) Het Hs. heeft: in twee.
4) Het Hs. heeft: groot.

seggende: "laet hot havenken schueren", meijnende een schoon vlot aen Lodijck te crijgen. Het haevenken schuerde zóó dat mijnen heere van Lodijcke alle zijn schoon goet verloos ende het geheel lant van bewesten Yerseken daerbij, ende schuert noch soo daegelijcx dattet niet te recouvreren en zal wesen dan met stucken ende stellen. Neempt oock exempel aent gat van Hildernisse, men moest te Hove loopen eer men hetzelve gat overcraechde oft ten minsten overbermde, daernaer het water niet vertouven en wilde, want men geen bestandt daermede gemaeckt en hadde met overvloeren.

Wij hadden zoo haest het vingerlinck niet beslooten in de 1) oude haven van Middelburch voorseijt, ons en quamp terstont eenen inconveniënt, want deurdien het vingerlinck met hotten 2) oft botten overgaen was ende de zooden niet cannedicht 3) in malcanderen gesloten oft gevallen en waeren, deurdien de zooden lichtelijck uuijt de hotten 4) oft botten gestort waeren sonder 5) treden oft trappen, soo datter op een volle zee een lexem quamp deur de ondichticheijt van de zooden van ontrent een pij(n)eke dicke, waerdeur dat van oogenblicke tot oogenblicke het gat meerder ende wijder wierde, ende en hadde ondaen eenen stercken ende vroomen Vreijse 6) die met de borst int gat van binnen viel ende soo stopte a), wij zouden de voorvorsch vant vingerlinck geheel verloren hebben, ende zoude het lant in groote perijckele gecomen hebben. Terstont namen wij het seijl van het voormelte schip dat op ancker lach ende staecken soo hetselve seijl van buijten met sparren gespannen tot in den gront toe, soodat het gat toesooch ende niet meer en liep, daermede wij den voorvorsch vant vingerlinck behielden. Daeromme zonde ick raeden dat alle dijcklanden, oude ende nijeuwe dijckagiën 7) , altijt versien waeren met zeijlen deurdien een out zeijl van een schip maer en cost VI, VII oft VIII karolusgulden, want met zeijlen zoude men mogen eenen geheelen dijck preserveren ende bewaeren principaelijcken op hooge vloeden, daermede men 8) soude mogen becleeden, waerop het waeter hoe vehement dattet oock is niet en can gewinnen oft de gebroocken dijcken oft gaten voorder beschaedigen, gelijck oock gebeurt is in den Xen Martii anno 70: en 9) hadden die van Cruninghen, Yerseke ende de geheele Oostwaeteringe geen groote quantijteijt van zeijlen op heure dijcken gehadt ende dezelve daermede beleijt tegen de stormen, gebeurt uuijten noortoosten- ende noordenwinden, zij zouden het lant van beoosten

Noten

1) Het Hs. heeft: in de in de.
2) Het Hs. heeft: hooten.
3) Het Hs. heeft: cannedijck.
4) Het Hs. heeft: hooten.
5) Het Hs. heeft: soo.
6) D. i. Fries.
7) Het Hs. heeft: dijckagie.
8) Samengetrokken uit: men en d. i. men hem.
9) Het Hs. heeft: ende.

Opm KL

a) het is dus tóch waar, dat verhaal van Hansje Brinkers! Alleen hier is het een stoere Fries en zijn sterke borstkas.

schepen oft schuijten die ghij gecrijgen cont den vloer 1) te bewaerenne met Vilvorsche schorren ende steenen, al zoudij andere oude omliggende dijcken die met steenen beleijt zijn ende gelaeden liggen om terstont te wercken daervan beroeven - want de necessiteiit ende natuerlijcke redene sulex requireert ende heijscht, want een lant behouden is veel victorie gevochten, ende den dijck die berooft is die mach men altijt met steenen beleggen, daer men 2) de gaeten niet en can gewinnen altijt als men wil - dezelve schorren ende steenen werckende met twee bermen deene tzeewaert ende dandere te landewaert 3), hooch gelijck het leechwater, laetende midden een kiste van VI voeten ende wijte ende VII oft VIII voeten 4) wel dicht gevult, ende de steenen bermen te landewaert ende tzeewaert affdruijpende ende beloop gevende stortebeddegewijs, omme de vloeden binnen over te vallen ende buijten tzeewaerts aff te ebben. Nochtans tselve soo versekert zijnde en slaept er niet op ghij en crijcht cracht 5) van volcke ende reetschap van schuijten ende schepen, cordewagens, rachters ende andere materialen omme tzelve gat over te gaen, te craegenne ende te worgenne, want uwen vijant Oceanus nacht noch dach en rust noch en slaept maer compt als een brijsende leeuw souckende om al te vernielen datter ontrent is. Dunckt u dat de kiste veul aenstoots lijden zoude, ende de zooden daeruuijt ontdreven soo haest ghij uwe hoochte hebben stilt, soo laet u kiste oock met steennen overleggen dat de twee bermen één worden bij maniere van spreeckenne. Mijn advijs was datse sulcx int gat van Hildernisse gedaen zouden hebben maer het en belijeffde den wijsen raet niet, hoewel de lantluijden geerne het geheele gat mette steenen aen den dijck liggende soude hebben gesloten, ende zoude zulcx zeer prouffijtelijcken gedaen hebben ende tlandt gewonnen daert nu verloren blijft.

Het is wel waer dat men tselve gat van Lodijcke oock beneerstichde te sluijtenne ende overgaen om tlant te verschen, bringende een vingerlinck verre te landewaerts inne wel van tweehondert roeden lenghte ende meer daer 7) de minste diepe bevonden was, welck vingerlinck ten eersten wel voortginck ende aen wederzijden wel voortspoijden 1) ende affgewrocht wert maer was al plompdijck oft plompwerck, twelcke niet dichte te wercken en is, maer comende ende benauwende de diepte, begonst 9) gat soo te stroomenne, te diepenne ende te breedenne dat men geen

Noten

1) Het Hs. heeft: vloet.
2) D. i. terwijl men daarentegen.
3) D. i. twee evenwijdige bermen, één aan de landzijde en één aan de zeezijde, gescheiden door een kist. V.
4) Te lezen: een kiste van VI ende VII oft VIII voeten wijte ?
5) Te lezen: macht?
6) Het Hs. heeft: sulcx dat se.
7) Het Hs. heeft: dat.
8) D. i. voortspoedde.
9) Samengetrokken uit: begonst 't.

haerder eeuwige bederffenisse, zoo wij int capittele van de inlaegen genouch daeraff schrijven ende breeder verhaelen zullen.

Ghij siet oock wel in dezelve figuere het deurgaende diepe te landewaerts inne, loopende ende buijten tzeewaerts uuijtcommende, twelcke diep men niet en mach omverlingen 1) ende alst zoo diep ende wijt is dat de polder den cost niet en mach verdragen soo moet dan blijven drijvende. Ist 2) dan niet beter dat sulcke polders malcanderen helpen dan dat int uuijteijnde d'andere den last alleene dragen moeten, hebbende zoo min ende contribuable van den verloren zijnde gemeetgetalen? Het compas 3) sal u de polders weten te deserneeren 4) ende bij gelijckenisse zoude ick nemen de oostpolders den 5) Clundert, de zuijtwestpolders den Finaert ende den bevloijden polder den Ruijgenhil, dwelck int jaer LXX geïnundeert was, zonder nochtans dat ick bij die figuerens bewijsen wil dat dezelve polders met heuren dijcken zoo ligge, maer het compt genouch op dier manieren ende worden daeromme die polders hier gedenomineert ende daerbij gefigureert.
Ten laesten, gaeten die vallen van een hooch buijtenstael, gors oft schorre naer een leech lant ende diepte int selve landt liggende ofte dat het landt binnen leeger waere dan het buijtenstael, gelijck wel tlandt van Hildernisse bij Bergen is, en waere geen prouffijt de gaten zoo gewrocht als van andere gaeten hiervoren verclaert is, maer zoude men prouffijtelijcker 6) wercken ende sekerlijcker 7) buijten het hoochstael ommegaende 8) met een goet vingerling, ende al voore ende eerst besettende ende beslaende met (een) rijseren voorhooft de steijlte van den dijcke, uuijt de gaeten opgehaelt aen wederzijden van den diepe, welcke vingerlingh u dienen sal voor een hootkaede, op redelijcke hoochte gewrocht, begrijpende binnen spijse genouch om het principael gat te overgaen, ende dan terstont overbermende 9) ende overvloerende ende met een kiste overgaende sulcx het voormelte gat, principalijck dat de gront bewaert zij ende niet vorder oft wijder uuijtschueren ende diepen en mochte, bringende dan u voorvorsch aen wederzijden van den lande aenne soo hooch als u goet dunckt, want u dan de voormelte voorhooffden ten canaele waert innevallen noch schuijven en zullen mogen, gelijck wel eertijts in het canael niet overvloert 10) zijnde gebeurde 11) zoo ick hiervoren inde dijcka-

Noten

1) Te lezen: overvingerlingen ?
2) Het Hs. heeft: is.
3) D. i. de windroos op de kaart.
4) Te lezen: designeren?
5) Het Hs. heeft: der.
6) Het Hs. heeft: prouffijtelijcken.
7) Het Hs. heeft: seeekerlijeken.
8) Het Hs heeft: ommegaen.
9) Het Hs. heeft: overbermen.
10) Het Hs. heeft: overvloet.
11) Het Hs. heeft: gebeurt ende.