Eerste aanzet voor een overzicht van de nederzettingsnamen en belangrijke toponymen van Oirschot en Best
K.A.H.W. Leenders
1. Dorpsnaam 1
1.1 Oirschot 1
2. Kom-naam 3
2.1 Kerkhoven 3
3. Gehuchtnamen 4
3.1 Aarle 4
3.2 Best 4
3.3 De Bollen 5
3.4 Boterwijk 5
3.5 Dun 6
3.6 Eerdbruggen 6
3.7 Evenheuvel 7
3.8 Gunterslaar 7
3.9 Hedel 8
3.10 Hegedonk 8
3.11 Hersel 9
3.12 Heuvel 10
3.13 Hout 10
3.14 Kattenberg 11
3.15 Lubberstraat 11
3.16 Moleneind 12
3.17 Notel 12
3.18 Oudenhoven 12
3.19 Snepseind 13
3.20 Spoordonk 14
3.21 De Stad 15
3.22 Straten 15
3.23 Termeiden 16
3.24 Theetuin 16
3.25 Tregelaar 17
3.26 Verrenbest 17
3.27 Vleut 17
4.1 Banisveld 19
4.2 Beersveld 19
4.3 Bijsterveld 19
4.4 Ekerschot 20
4.5 Eilaar 20
4.6 Geethoven 21
4.7 Gijzelaar 21
4.8 Hagelaar 21
4.9 Kasteren 22
4.10 Laak 22
4.11 Langdonk 22
4.12 Lieveld 23
4.13 Polsdonk 23
4.14 Velders 23
4.15 Wippenhout 24
4.16 Wreynlaar 24
5. Laar 26
1. Dorpsnaam
1.1 Oirschot
10e - begin 11e. cop 11e e (ad begin 9e.) aecclesiam quae nuncupatur Oroscoth[Vita Odulfi, c. 2 SS 15, 1, p
357: Orescot verbeterd naar Gysseling, 1960a; K�nzel e.a.,1988.].
1025 ca. met interpolaties ? Cop 15e e (ad begin 9e e.) in vico qui dicitur Oerschot[Odbertus, Pass-Frith c.
13 SS 15, 1, p 350; K�nzel e.a.,1988.].
1196 apud villam que vocatur Orscot[ONB 85.].
1216 ego Apollonius ecclesie beati Petri in Orschot canonicus; sigilli beati Petri in Orschot[ONB 113.].
1219 ecclesia de Horscot, de qua eadem terra movebatur (in Bladel)[ONB 116.].
1222 ecclesia de Horscot; testimonio canonicorum de Horscot: Danielis, ..., Danielis de Uutte[ONB
122.].
1240 capitulum beati Petri in Orscoth[ONB 191.].
1262 canonici beati Petri in Orschot[ONB 286.].
1270 (copie 1617) investitum ecclesia collegiatae beatae Mariae et beati Odulphi in villa de Oirschot;
canonicos dictae ecclesiae capitulum constituentis[Lijten, 1978, 189.].
1282 canonici ecclesie beati Petri in Orschot[ONB 384.].
1282 canonici nostre (= hrtg) ecclesie de Orschot; mansum unum terre arabilis situm in villa de
Orscoth[ONB 392.].
1289 Daniel de Orscoth miles asserens se esse copatronus ecclesie de Orscoth; ecclesiam de
Orscoth[ONB 440.].
1290 Boxtel juxta villam de Oirschot; Domini Petri et Odolphi in Oirschot, ad opus dictae ecclesiae;
(hrtg) tamquam ab advocato dictae ecclesiae[ONB 441.].
1293 decano et capitulo ecclesie beati Petri in Oirschot[ONB 501.].
1293 decanus et capitulum ecclesie beati Petri in Oirschot; extra villam de Oirschot[ONB 501.].
1298 decanus et capitulum predicte ecclesie de Oirschot[ONB 570.].
1298 Daniel miles de Oirschot, patroni vicissitudinarii ecclesie et prebendalium beneficiorum in Oir-
schot[ONB 570.].
1300 apud Oerscot seu in confinio ibidem vicino [ONB 588.].
1301 (19 bu hei) warischapiorum sive paludis in parrochia de Oerscot iacentia; decanus ecclesie
Oerscothensis[ONB 621.].
1301 (19 bu hei) que Danieli de Oerscot militi conferenda et duxeramus apud Oerscot (uitgifte door
hertog)[ONB 620.].
1301 (27 bu) in onsen bossche van Oirschot (vertaling 1612)[ONB 609.].
1301 census domini ducis Brabantie, census domini Danekini de Orschot militis et census capituli de
Orscot[ONB 624.].
1303 (30 bu) mirice que teuthonice heyda vocatur, iacentia apud Oerscot[ONB 653.].
1303 in nemore nostro de Oerscot (80bu, van hertog > Park tegen cijns)in locis que dicuntur Verdonc
et Wolfskele[ONB 646.].
1303 omnes arbores ac ligna ... in bonis omnibus monasterii apud Orscot[ONB 652.].
1304 (Gerlach vd Bossche bezit) quinque mansis suis in parrochia de Oirschot[ONB 660.].
1311 hominibus nostris de Orscot thimum seu communitatem cum fundo iacentem prope Orscot[ONB
849.].
1312 Wilhelmo dicto Vos de Oirschot[ONB 865.].
1312 Theodiricus, Wilhelmi de Arle, decimam et bona in parochia de Orschot, valentia annuatim circa
XXX libras nigrorum turonenses. (Specht, f.210v: T'goet te Arle, die woeninge met hoiren
toebehoirten etc.)[Galesloot, 1865, p.262, f.109v.].
1312 Item, Idem, de quarta parte maherie de Orschot. Istud habuit Rutgherus dictus Vander Brake.
Istud stat pro parte apud Orschot[Galesloot, 1865, p.65, fol 30r.].
1312 Jordanus de Orscot, opidanus bruxellensis, bona dicta Ten Stene, que acquisivit erga Henricum,
filium quondam Ghiselberti de Audenhoven, avunculi sui[Galesloot, 1865, p.166, fol 65v.].
1312 Arnoldus de Braken, in Orscot[Galesloot, 1865, p.15, fol 6v.].
1312 Jordanus, filius Johannes de Hersel, de Orschot, quedam bona apud Straten, cum XII bonariis
terre et una decima, II homagiis et XXIII censuariis. Que bona idem Jordanus acquisivit erga
Johannem de Neynsel, de Busco Ducis; Item, Idem bona dicta de Hersele, jacentia apud
Oorschot[Galesloot, 1865, p.180, fol 71r.].
1320 cum alias Wolterus de Orscot omnia bona sua sita in Orscot[Lijten, 1988, 133.].
1320 cum Walterus de Orscot; in dicto loco de Orscot[Lijten, 1988, 132.].
1320 Want Wouter, die men heit van Oerscot; dat hi ligghende heeft bennen Oerscot[lijten, 1988,
131.].
1320 Walterus de Oirschot, filius quondam domini Denekini de Oirschot militis, omnia et singula bona
sua in dicto loco Oirschot consistentia[Lijten, 1988, 130.].
1320 Nos Henricus de Oerscot, decanus Zeflicensis; dominii et bonorum de Perscot[Lijten, 1988, 133 -
134.].
1328 here van Parke ende van Oerscot[Lijten, 1988, 134.].
1340 de bonariis que fuerant Wolteri de Oerscot 4s N[ARAB, RK 45038.].
1340 In oerscot; Census domini ducis in oerscot in die beati Huberti[ARAB, RK 45038.].
1343 Schepenen van O[Sanders, 1994, reg. 12.].
1350 in de prochie van Orscot[ARAB, LvB 2, fol. 47v, bovenaan.].
1404 in die parochie van Oirsschot ten Houte gelegen[ARAB, RK 17145 fol 56.].
1462 t'Oorschot waert aen[Lijten, 1990, 15.].
15e E. Oreschot [Gysseling, 1960a; [K�nzel e.a.,1988.].
15e E. ecclesiam que Oresschot appelatur; loco qui Oresschot dicitur; ecclesiam Oresschottensem[Van
Buijtenen, 1977, 131.].
15e E. domini decanus et capitulum ecclesie collegiate et parrochialis beati Petri de Oirschot Leodiensis
diocesis mamburnique fabrice universaque communitas loci de Oirschot obedientiam[Van
Buijtenen, 1977, 131.].
1616 in der prochien van Orscot, tusschen den ghemeynen wech van Orschot ende Sint Oedenrode[A-
RAB, LvB 18.].
1790 Oirschot[Kaart Verhees.].
1840 Oirschot[Topografische Kaart.]
1897 Oirschot[Topografische Kaart.]
1983 Oirschot[Topografische Kaart.]
1988 Oirschot[CIPN, 1988.].
Oirschot is een parochie en heerlijkheid die aanvankelijk ook Best omvatte. Best werd in 1553 een
afzonderlijke parochie en in 1821 een afzonderlijke gemeente. Oirschot is nog steeds een zelfstandige
gemeente.
Vergelijkbare namen: Oorseind, even west van Ter Aar in Zuid-Holland; Orscoer, een grenspaal van
Oirschot, ten ZW van de kerk.
Gysseling, M.. De oudste toponymie van de Kempen. Brabants Heem 11 (1959) 102 - 108; p.108: Naam
Oirschot = oeros + schot. K�nzel, R.E.., D.P. Blok, J.M. Verhoeff. Lexicon van nederlandse toponiemen tot
1200. Amsterdam, 1988: onl. scoth, "hoge hoek land, uitspringend in het lagere land" met ?.... Van Berkel en
Samplonius, 1995, 171 sluiten zich bij Gysselings visie aan. Een probleem is om de in schoot gesuggereerde
terreingesteldheid in Oirschot terug te vinden.
Oirschot = ? + schot (hoge hoek land, uitspringend in het lagere land)
2. Kom-naam
2.1 Kerkhoven
1340 vicini de Atrio 12d N[ARAB, RK 45038.].
1361 in de herdgang Kercof in par. O.[Sanders, 1994, reg. 44.].
1364 W.J.Cupersz van den Kercove; H&H bij kerkhof van St. Pieter[Sanders, 1994, reg. 46.].
1369 land Die Hoesdens Ecker herdgang Kerchoff in par. O.[Sanders, 1994, reg. 57.].
1374 H&H hertgang Kercoven[Sanders, 1994, reg. 71.].
1378 in heerdgang Kercove[Sanders, 1994, reg. 79.].
1392 land geh. Den Auden Hof in de herdgang Kerchof in par. O.[Sanders, 1994, reg. 134.].
1507 in die herscap seu pastoria van den Kerckhof[Frenken, 1956, 165ev.].
17e E. akker in heertgang Kerckhoff[RANB, RvB 1325, fol 11.].
1670 windmolen in de herdgang Kerkhof[Campinia 8 (1978) 43 - 44.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Duidt de omgeving van de Mariaker, Sint Petruskerk, Vrijheid en de Markt aan. Het bestaan van een
herdgang Kerkhoven wijst op een agrarische oorsprong, en niet zozeer als een verzorgingscentrum.
Gehuchten "Kerkhof" komen voor in Berlaar, Brecht, Heeze, Kasterlee, Nijlen, Oirschot, Olen, Wouw en
buiten de Kempen te Poortvliet en Eierland. De meervoudsbenaming Kerkhoven komt verder alleen bij
Brecht, Oisterwijk en Westmalle voor.
-hoven wordt te Brecht volgens Van de Eeckhaut waarschijnlijk wel gebruikt voor (kerk)hof. Dit lijkt echter
vooral het geval bij de kernen die in enkelvoud "Kerkhof" heten. Uit de attestatie van 1340, waarin
Kerkhoven "Atrium" genoemd wordt, is wel duidelijk dat in Oirschot op het kerkhof gedoeld wordt.
Kerkhoven = kerkhof.
3. Gehuchtnamen
3.1 Aarle
1312 Theodiricus, Wilhelmi de Arle, decimam et bona in parochia de Orschot, valentia annuatim circa
XXX libras nigrorum turonenses. (Specht, f.210v: T'goet te Arle, die woeninge met hoiren
toebehoirten etc.)[Galesloot, 1865, p.262, f.109v.].
1316 Walterus dictus de Aerle[Sanders, 1994, reg. 5.].
1335 nostris hominibus villarum de Arle, de Best et Gunterslaer et eorum convicinis[Lijten, 1990, 13.].
1337 Nots Th. de Arle[Sanders, 1994, reg. 10.].
1340 de Arle[ARAB, RK 45038.].
1350 achter Aerle, beemd[Sanders, 1994, reg. 19.].
1350 Willemssone van Arle[ARAB, LvB 2, fol. 47v, bovenaan.].
1350 tgoit tArlen, die woninghe met heuren toebehoirte[ARAB, LvB 2, fol. 47v, lager op het blad.].
1374 tgoet tot Aerle[ARAB, RK 543, 152v; ARAB, LvB 4, fol 208v.].
1385 Die Stadeacker in Arle in par. O.[Sanders, 1994, reg. 93.].
1404 Dyrc van Arle[ARAB, RK 17145 fol 56.].
1462 de goede lieden ende ondersaeten van den dorpen ende gehuchten van Aarle, Best, Straten ende
Gunterslaer[Lijten, 1990, 15.].
1520 hertgang van Airle oft Strathen[Sasse van Yssel, 1901.].
16e E. Aerle[RANB, kaart D38.].
1790 Aarle[Kaart Verhees.].
1840 Aarle[Topografische Kaart.]
1897 Aarle[Topografische Kaart.]
1983 Aarle[Topografische Kaart.]
Gehucht van boerderijen langs de westhelling van een groot openakkergebied en een beekje. Met Sint
Annakapel. Het meest westelijke gehucht van Best. Een vergelijkbare naam elders is Aarle-Rixtel, een
gemeente in de Meierij die ook wel Aarlebeek genoemd werd. Bij Poppel en bij Gemert liggen gehuchten
genaamd Aarle.
De naam Aarle is samengesteld uit de elementen a(a)r en -le. Aar- kan zijn mnl. aer, arend. Aldus verklaart
Gysseling[Gysseling, 1960a.] Aarschot en de Drentse naam Taarlo (ao 820 Arlo). Van belang is dan om op
te merken dat de naam Ravels, Ravenslo, verklaard wordt als raaf + lo[Gysseling, 1960a, 826.].
Aar kan echter ook een waternaam zijn[Mansion, 1929, 10.] en Naarding[Keuning en Naarding, 1963, 23.]
verklaart de naam Arlo als een beek die de *Aar zou hebben geheten. Hetzelfde doet Carnoy[Carnoy, 1948, I,
3.] voor de naam Aarschot. Maar is de waternaam Aar niet een typisch Hollands fenomeen ? Van Berkel en
Samplonius, 1995, geven een onbevredigende verklaring. -le = lo, bos. Zie Lo/le.
Aarle = vogelnaam(arend) + lo
3.2 Best
1307 (B)est[Van Berkel en Samplonius, 1995, 21.].
1335 nostris hominibus villarum de Arle, de Best et Gunterslaer et eorum convicinis[Lijten, 1990, 13.].
1340 vicini de Straten et Best de eorum q'itate 18d V[ARAB, RK 45038.].
1355 akker die Loebossch, gelegen in Best in par. O.[Sanders, 1994, reg. 20.].
1366 akker die Loebossche Best[Sanders, 1994, reg. 50.].
1437 ab illa parte pastorie de Straten versus Best[Frenken, 1956, 165ev.].
1462 de goede lieden ende ondersaeten van den dorpen ende gehuchten van Aarle, Best, Straten ende
Gunterslaer[Lijten, 1990, 15.].
1790 Best[Kaart Verhees.].
1840 Best[Topografische Kaart.]
1897 Best[Topografische Kaart.]
1983 Best[Topografische Kaart.]
Centraal gehucht van de parochie (1553) en gemeente (1821) Best. Ook wel Naastenbest genoemd. Met
Odulfus kapel (15e eeuw) die later parochiekerk werd. Een vergelijkbare naam is op 10 kilometer ten
westzuidwesten van Best die van het landgoed de Baast, 1267: nemore de Baest[ONB 309.].
Van Berkel en Samplonius, 1995, 21 menen dat de naam zonder oudere vermeldingen moeilijk te begrijpen
is. zij denken o.a. aan bast, boomschil; of Deens bast, op laaggegelen vochtige plaatsen groeiend struikgewas
en laaggeboomte. Gezien het terrein is deze laatste mogelijkheid aantrekkelijk.
Best = boomnaam()
3.3 De Bollen
1837 -[Topografische Kaart].
1897 -[Topografische Kaart].
1983 -[Topografische Kaart].
1988 De Bollen[CIPN, 1988.].
In 1988 genoemd als een van de gehuchten van Oirschot. Het is een deel van het oude Straten. Zie aldaar.
Volgens J.P.J. Lijten is de toepassing van deze naam als gehuchtnaam een recente uitvinding van een
ambtenaar (naam valt: Van Steensel). Omvatte eerst nog meer, maar op aandringen van Lijten heeft de
gemeente drie boerderijen weer overgeheveld naar "Straten", al moesten ze dan wel een a,b,c-nummer
krijgen! De Bollen is een toponiem dat zuidelijker thuis hoort.
De Bollen = ?
3.4 Boterwijk
1312 ad opus hominum nostrorum de Spoerdonck, de Boterwyck et de Hedel[ONB 865.].
1336 usque ad cartam de Boeterwyck[Lijten, 1990, 16.].
1338 H&H in Boterwijc aan die Hovel in par. O.[Sanders, 1994, reg. 26.].
1340 monac(hi) de Boterwyc 2s 4�d N + 12d[ARAB, RK 45038.].
1340 vicini de Boterwyc, Hedel, Spoerdonc 20s N[ARAB, RK 45038.].
1340-80 vicini de Hedel, Spordonc et Boterwyc 15d N[ARAB, RK 45038.].
1380 H&H etc in Boterwyc in par. O.[Sanders, 1994, reg. 84.].
1507 in pastoria Boterwyc[Frenken, 1956, 165ev.].
16e E. heerschappen van Spoerdonck, Boeterwijck ende Hedel[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 Boterwijk[Topografische Kaart.]
1983 Boterwijk[Topografische Kaart.]
1988 Boterwijk[CIPN, 1988.].
Ligging wat onzeker. Vermoedelijk een langgerekt noord-zuid gerichte nederzetting tussen een beekdalletje
en de hogere gronden direct rondom Kerkhoven. Het zuidelijke groepje hoeven wordt ook wel Heuvel
genoemd (zie aldaar). Boterwijk werd als een herdgang beschouwd. Er zijn in Holland, Friesland en
Gelderland heel wat plaatsnamen die met Boter- beginnen. Boterdijk is een gehucht van Uithoorn in Noord-
Holland; gehuchten genaamd Boterhoek komen voor in Friesland, Gelderland en Zeeland. Te Schoten ligt
Botermelk.
Volgens Goossenaerts is botermelk de streekbenaming voor karnemelk[Goossenaerts, 1956-58, 133.]. Van
Passen[Van Passen, 1962, 145.] vraagt zich af bij de Kontichse naam Botermelkveld of hier moet gedacht
worden aan benaming van een vroeger weiland, te vergelijken met de talrijke Engelse butter-toponiemen,
good pastures giving plenty of butter, ofwel aan een volkse benaming voor, drassig, slijkerig, modderig land.
Hier in Oirschot lijkt de naam te wijzen op een zone met weiden in het beekdal, zodat men goede of alleen
maar veel boter kon bekomen. Van Berkel en Samplonius, 1995, 30 menen dat de naam Boterwijk ongeveer
hetzelfde betekent als de veldnaam Boterweide voor vette, zeer vruchtbare grond.
Het element wijk moet hier o.i echter verstaan worden in de zin van 'dochternederzetting'[Erens, 1978, I,
106.]. Vergelijkbaar zijn Oisterwijk als dochternederzetting bij Oost-Tilburg[Steurs, 1974.] en Oisterwijk, een
gehucht bij Tongerlo[Gysseling, 1960a, 26.]. Onder Princenhage ligt Westrik, vroeger Westerwijk geheten,
een afhankelijkheid van en ten westen van Gageldonk. Dus: Boterwijk is de boterproducerende dochter-
nederzetting van de oude kern van Oirschot.
Boterwijk = boter + wijk
3.5 Dun
1390 bij Thunne in par. O.[Sanders, 1994, reg. 120.].
1392 een hof geh. Ten Dunne in par. O.[Sanders, 1994, reg. 131.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 Dun[Topografische Kaart.]
1893 Dun[Topografische Kaart.]
1983 't Dun (straat)[Topografische Kaart.]
Blijkbaar in de late 14e eeuw een hoeve, later uitgegroeid tot een klein gehucht aan een pleintje. Volgens
Heringa komt ook op 1� uur gaans ZO van Hilvarenbeek een gehucht Dun voor. Maar daar zitten we in het
Beersbroek. Mogelijk bedoelt hij gewoon Dun bij Oirschot (oost i.p.v. ZO !). Ook Van Berkel en Samplo-
nius, 1995, 52 weten dit oord (in 1865) te vinden.
Van Berkel en Samplonius, 1995, 52 menen dat Dun samenhangt met duin en donk. Zij kennen echter niet
de hier genoemde oudste vermeldingen.
Dun = ?
3.6 Eerdbruggen
1311 hominibus eiusdem (=hrtg) in villis de Eertbrugghen, de Heersel, de Notele commorantibus et
eorum convicinis[ONB 842.].
1311 usque ad locum de Ertbrugghen predictum[ONB 842.].
1336 hominibus eisdem (hrtg) in villis de Eerdbrugge, de Hersel, de Notelen et de Hedel[Lijten, 1990,
16.].
1340 vicini de Hersel, de Notelen et de Ertbrugghe 20s N[ARAB, RK 45038.].
1340 Eertbrugghen[ARAB, RK 45038.].
1340 Ertbrughen[ARAB, RK 45038.].
1340 Ertbrugghen[ARAB, RK 45038.].
1359 H&H in Ertbrugghen in par. O.[Sanders, 1994, reg. 32.].
1373 Hoeve in Ertbruggen in par. O.[Sanders, 1994, reg. 65.].
16e E. Eertbrugge[RANB, kaart D38.].
16e E. Ertbruggen[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
In de 14e - 16e eeuw is Eerdbruggen een van de gehuchten van Oirschot. Als zodanig neemt het deel in
gemeynten en staat het met hoeven getekend op de kaarten. Toch is deze plek nu amper bewoond en raakte
de naam Eerdbruggen ter plaatse vrijwel vergeten. Op � u NW van Lieshout ligt een gehucht Eertsbrug, zegt
Heringa, maar ik zie niets.
Eerd = aarde, gemaakt van aarde; bruggen: meerdere overgangen over het water. Mogelijk wordt beoeld dat
de Heerbaan hier enkele laagten als dijk (met heulen?) oversteekt ? Niet bij Van Berkel en Samplonius,
1995.
Eerdbruggen = aarde + brug + mv
3.7 Evenheuvel
1311 totam communitatem cum fundo infra terminum dictum vulgariter Neuelhouel[ONB 842.].
16e E. gemeynte genaempt den Nevelhoevel
1790 -[Kaart Verhees.].
1837 -[Topografische Kaart.].
1897 -{Topografische Kaart.].
1988 Evenheuvel[CIPN, 1988.].
Gemeynte van de gehuchten Eerdbruggen, Hersel en Notel. Op de kaart van Verhees (1790) als ontgonnen
gebied aangegeven. Vermoedelijk bedoelt CIPN met Evenheuvel de bewoning langs de Schansstraat. Huizen
genaamd De Nevel zouden staan te Driel en Heteren; in Vorden zou een huis Nevelkamp staan. Gehuchten
genaamd Heuvel komen voor in zeker 21 plaatsen in Noord-Brabant, waaronder Oirschot zelf.
Nevel: ons woord nevel, mist, misschien meer speciaal moerasdampen. Het gebied ligt relatief laag, zodat
hier het element "heuvel" wat onverwacht voorkomt. Of zou "heuvel" meer "gemene grond" betekenen, en
niet zozeer: hoogte ? Te Loenhout treedt Heuvel tenslotte ook nog op als naam van een uitgestrekt heidege-
bied. Van Berkel en Samplonius, 1995, 62: heuvel waar vaak een nevel hangt. Zij opperen echter ook de
mogelijkheid dat de oude vorm *Nevenheuvel zou zijn: een terzijde gelegen heuvel. De oudste vermeldingen
wijzen daar echter niet op. J.P.J. Lijten ziet in de bronnen een evolutie van de Nevelheuvel > de
Nevenheuvel > den Evenheuvel: een n-verschuiving. Zie verder bij 3.13: Heuvel.
Evenheuvel = mist + heuvel(woeste grond)
3.8 Gunterslaar
1335 nostris hominibus villarum de Arle, de Best et Gunterslaer et eorum convicinis[Lijten, 1990, 13.].
1340 Census domini ducis in Gunterslaer in festo omnium sanctorum[ARAB, RK 45038.].
1340 de agro dicti Ghunterslaer 2d V[ARAB, RK 45038.].
1340 Gunterslaer[ARAB, RK 45038.].
1374 tgoet ten Ende[ARAB, RK 543, 152v; ARAB, LvB 4, fol 208v.].
1417 opte goede te Guntslaer[ARAB, RK 17145 fol 234.].
1419 Gunterslaer in par. O.[Sanders, 1994, reg. 251.].
1462 de goede lieden ende ondersaeten van den dorpen ende gehuchten van Aarle, Best, Straten ende
Gunterslaer[Lijten, 1990, 15.].
16e E. Gunterslaer en ten Houte nu geheten de Vluete[RANB, kaart D38.].
1616 Te Guntslaer[ARAB, LvB 18.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
In de veertiende eeuw is Gunterslaar een gehucht dat samen met Best en Aarle deelnam in de gemeynte van
het Bestse Broek. Blijkens een notitie op de zestiende-eeuwse kaart werden toen Gunterslaar en Hout te
samen reeds Vleut genoemd. Daarmee verdween de naam Gunterslaar. Zie verder onder Vleut ! Er was een
akker genaamd Gunterslaar, maar mogen we die als "gehuchtse akker" beschouwen ? In Breukelen bij
Utrecht staat een huis Gunterstein. Laar-namen komen in Oirschot en elders in Brabant veelvuldig voor.
Het element "Gunter" is onduidelijk. Het zou een terrein- of persoonsnaam kunnen zijn. Voor "Laar"zie
Laar. Niet bij Van Berkel en Samplonius, 1995.
Gunterslaar = ? + s + laar
3.9 Hedel
1312 bona que Mathildis, filia quondam Mathie de Hedel tenere solebat[Galesloot, 1865, p.15, fol 6v.].
1312 ad opus hominum nostrorum de Spoerdonck, de Boterwyck et de Hedel[ONB 865.].
1336 hominibus eisdem (hrtg) in villis de Eerdbrugge, de Hersel, de Notelen et de Hedel[Lijten, 1990,
16.].
1340 vicini de Hersel, vander Notelen ende van Hedel ende van Audenhoven ende vandenHeghe-
donghen 2s N[ARAB, RK 45038.].
1340 Helwich de Hedel 10d V[ARAB, RK 45038.].
1340 vicini de Boterwyc, Hedel, Spoerdonc 20s N[ARAB, RK 45038.].
1340 Iohannes de Duerryt de manso de Hedel 9d V[ARAB, RK 45038.].
1340-80 vicini de Hedel, Spordonc et Boterwyc 15d N[ARAB, RK 45038.].
1340-80 vicini de Hedel 5s N[ARAB, RK 45038.].
1350 Die Mons Ecker in Hedel in par. O.[Sanders, 1994, reg. 17.].
1356 Gobe van Hedel[Sanders, 1994, reg. 21.].
1387 De Gruyters Ecker in Hedel in par. O.[Sanders, 1994, reg. 102.].
1388 land De Groet Strepe in herdgang Hedel[Sanders, 1994, reg. 112.].
1507 in Heel in par. O.[Frenken, 1956, 165ev.].
16e E. Hedel[RANB, kaart D38.].
16e E. heerschappen van Spoerdonck, Boeterwijck ende Hedel; Heedel[RANB, kaart A827.].
1790 Hedel[Kaart Verhees.].
1840 Hedel[Topografische Kaart.]
1897 Hedel[Topografische Kaart.]
1983 Hedel[Topografische Kaart.]
1988 Hedel[CIPN, 1988.].
Gehucht dat in de vroege veertiende eeuw reeds genoemd werd en op de 16e eeuwse kaarten uit minstens
drie losse groepjes boerderijen bestond die tegen de gemeynte Nevelhovel aanlagen. Behalve in die gemeynte
was Hedel ook gerechtigd in de gemeynte van Banisveld. Thans geheten Hedel, Evenheuvel en De Bocht.
Een vergelijkbare naam is Hedel, Gelderse gemeente aan de Maas ten noorden van Den Bosch.
De naam van het Gelderse Hedel gaat terug op 815-816 Hatalle en 1175 Hedilla. K�nzel, 1988 geeft er geen
verklaring voor. Volgens Gysseling gaat de naam terug op een appelatief "*ha�uwalja": legerkamp[Gysseling,
1960a, 461.]
Hedel in Oirschot kan een migratienaam vanuit het Gelderse Hedel zijn, daar de heren van Oirschot en
Vught rond 1250 ook bezit in Hedel aan de Maas hadden. Een vergelijkbare migratie kan in Oirschot de
naam Heusdense Akker in Kerkhoven opgeleverd hebben, want genoemde heren hadden ook bezit bij
Heusden[1369: land Die Hoesdens Ecker herdgang Kerchoff in par. O, Sanders, 1994, reg. 57; 1387:
Hoesdens Ecker nabij SP-kerk, Sanders, 1994, reg. 104; Kappelhof, 1994.]. Voor Van Berkel en Samplonius,
1995, 86 een onduidelijke naam.
Hedel = plaatsnaam (Hedel)
3.10 Hegedonk
1340 vicini de Hersel, vander Notelen ende van Hedel ende van Audenhoven ende vanden Heghe-
donghen 2s N[ARAB, RK 45038.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Slechts ��n maal wordt Hegedonk als gehucht vermeld, en wel bij het betalen van cijns voor een stuk
gemene grond dat de bewoners samen gebruikten met die van Hersel, Hedel en Oudenhoven. De juiste
lokatie is daarmee echter nog niet bekend. Een verdwenen gehucht of heet het later anders ?
Hege: heg, omheining ? Donk: zandige opduiking in moerassig terrein. Niet bij Van Berkel en Samplonius,
1995.
Hegedonk = heg + donk
3.11 Hersel
1262 pensionarii ecclesie nostre (= O.): Iordanus de Hersele[ONB 286.].
1311 hominibus eiusdem (=hrtg) in villis de Eertbrugghen, de Heersel, de Notele commorantibus et
eorum convicinis[ONB 842.].
1312 Jordanus, filius Johannes de Hersel, de Orschot, quedam bona apud Straten, cum XII bonariis
terre et una decima, II homagiis et XXIII censuariis. Que bona idem Jordanus acquisivit erga
Johannem de Neynsel, de Busco Ducis; Item, Idem bona dicta de Hersele, jacentia apud
Oorschot[Galesloot, 1865, p.180, fol 71r.].
1336 hominibus eisdem (hrtg) in villis de Eerdbrugge, de Hersel, de Notelen et de Hedel[Lijten, 1990,
16.].
1340 Hersel[ARAB, RK 45038.].
1340 vicini de Hersel, vander Notelen ende van Hedel ende van Audenhoven ende vanden Heghe-
donghen 2s N[ARAB, RK 45038.].
1340 vicini de Hersel, de Notelen et de Ertbrugghe 20s N[ARAB, RK 45038.].
1507 in pastoria de Hersel[Frenken, 1956, 165ev.].
1520 Van Herzel[Sasse van Yssel, 1901.].
16e E. Heersel[RANB, kaart D38.].
16e E. Hersel[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 Heezen[Topografische Kaart.]
1983 Heezen[Topografische Kaart.]
Van de dertiende tot in de zestiende eeuw een kennelijk belangrijk gehucht en herdgang tussen Notel en
Eerdbruggen, waar nu Snepseind/ Piekenhoek ligt. Hersel was gerechtigd in de gemeynten van Nevelhovel en
die ten oosten van de Heerstraat. Na de 16e eeuw lijkt de naam te verdwijnen. Gehuchten genaamd He(e)rsel
ligen te Lierop, Nederweert, Someren en Vierlingsbeek. Herselt is een gemeente in de Antwerpse Kempen.
Enkele van de oudste attestaties luiden "Hersele", wat op een -zele-naam lijkt te duiden. Daar -zele en -heem
namen in Oirschot niet voorkomen en hier sprake kan zijn van de "ruisende r", lijkt interpretatie in de zin
van -zele niet juist. Dan rest de interpretatie als boomnaam + -el: een bosnaam dus.
Blok meent dat Lindemans' bewering juist kan zijn als we in -rs- de weergave van de zogenaamde suizende -
r- (die bij -rl optrad) zien. Dat die suizende -r- in de Noorderkempen voorkwam, blijkt uit de naam Heerle te
Meerle, waarvan in 1701 de vorm Heersel geattesteerd is. Hierbij kan ook geplaatst worden de vorm hers uit
hern en wellicht Borze te Lille[Blok, 1979, 306.].
Gysseling meent dat in de namen Hersel, 1149 Hersele (bij Keulen) en Herselt, 1139 Harsele (bij Turnhout)
het eerste element afgeleid is van Germaans harja-, m., "leger". Het tweede lid is in die namen volgens hem
weldegelijk sali-, m., huis dat uit een enkele ruimte bestaat. In deze optiek hebben we hier dus wel een -zele-
naam[Gysseling, 1960a, 486.]. Van Berkel en Samplonius, 1995, geven als verklaring bij Hersel te Someren
(1282 Heerscel) de opvatting van Gysseling. Zij voegen er aan toe:"deze plaatsnaam komt dermate
regelmatig voor dat men wel denkt aan een vaste samenstelling met de betekenis 'herberg, gasthuis voor
trekkende troepen en reizigers, maar misschien heeft her/heer hier alleen de betekenis 'groot, belangrijk' ?"
Hersel = leger + -zele
3.12 Heuvel
1338 H&H in Boterwijc aan die Hovel in par. O.[Sanders, 1994, reg. 26.].
1340 Houel[ARAB, RK 45038.].
1340 filius Heyle vanden Houel de Sperdonc 1d V[ARAB, RK 45038.].
1368 H&H aan den Hoevel in par. O.[Sanders, 1994, reg. 56.].
16e E. Hovel[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Heuvel is het zuidelijkste deel van Boterwijk, met een driehoekig plein waaraan enkele boerderijen stonden.
Thans bedolven onder kanaal, autoweg en bruggen. Gehuchten genaamd Heuvel komen voor te Essen en
Loenhout, en nog 18 andere plaatsen in Noord-Brabant.
Heuvel wordt wel gehouden voor een typische benaming van het centrale plein van een dorp[Helsen en
Helsen, 1978, 73.]. In het door Buike en Leenders[Buiks en Leenders, 1994.] bestudeerde gebied is dat
evenwel helemaal niet zovaak het geval ! Van de tachtig dorpen ligt er alleen te Essen, Oosterhout en
Loenhout een Heuvel in het dorpscentrum. Ook het plein van Den Hout heet Heuvel evenals een deel van de
straat van Ulvenhout en een plek in Boshoven te Alphen. Te Princenhage lag de Heuvel 500 meter buiten de
dorpskom: het was een streek met verspreide bewoning. Te Dongen ligt de Heuvel zelfs, van uit de kerk
gezien, aan de overzijde van de rivier de Donge. In Essen, Kalmthout, Oosterhout, Wortel en Wuustwezel
liggen gehuchten waarvan de naam het element Heuvel bevat: Vissen-, Zwarte-, Zand-, Staak- en Staart-
heuvel. In de naam van het Oostmals gehucht Zalfen lijkt het element Huffel te schuilen, dat in Loenhout als
gehuchtnaam optreedt. Het mnl. heeft huffelkijn, verklw. van heuvel, hovel. Te Loenhout treedt Heuvel
tenslotte ook nog op als naam van een uitgestrekt heidegebied. Van Berkel en Samplonius, 1995, zie in
'heuvel' slechts het huidige woord heuvel, hoogte. Heuvels zijn in deze streek dus niet pers� dorpspleinen, ze
zijn evenmin pers� driehoekig en al helemaal niet Frankisch ! Als Heuvel op een plaatselijke verhoging van
de bodem duidt, dan moet die verhoging wel steeds vrij gering zijn. Maar dat bezwaar geldt ook vele andere
namen die op een hoogte wijzen.
Heuvel = heuvel(gehuchtplein)
3.13 Hout
1340 Heywich de Ligno 3d N de agger[ARAB, RK 45038.].
1350 die tiende Ten Hout; ghelege binnen den ouden ederen (?) van den ... hoeven Ten Houten[ARAB,
LvB 2, fol. 47v, lager op het blad.].
1374 die thiende Ten Hout; binnen den ouden ederen (?) van den hove Ten Houte[ARAB, RK 543,
152v; ARAB, LvB 4, fol 208v.].
1417 der thienden van den Houte; bynnen den auden ederen van den hoeven Ten Houte[ARAB, RK
17145 fol 234.].
1404 in die parochie van Oirsschot ten Houte gelegen[ARAB, RK 17145 fol 56.].
16e E. Gunterslaer en ten Houte nu geheten de Vluete[RANB, kaart D38.].
1616 Die thiende ten Hout, groot ende smael, gelegen in der prochien van Orscot; binnen den ouden
ederen van den hove Ten Hout, ter stede geheten die Vloet[ARAB, LvB 18.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Ten Houte was blijkbaar in de middeleeuwen een gehucht in het oosten van Oirschot (nu: het oosten van
Best). Wellicht heeft Ten Houte in Best iets te maken met het goed Ten Houte onder Sint-Oedenrode en met
het niet zover weg gelegen Verrenhoute onder Sint-Oedenrode. Na de middeleeuwen is Ten Houte-Best
opgegaan in het gehucht Vleut. Gehuchten genaamd Hout komen voor te Beerse en Oevel[Helsen en Helsen,
1978, 53, 152.], voorts in Noord-Brabant te Geldrop, Heeze, Mierlo, Oosterhout, St.-Oedenrode en
Zesgehuchten. Ook in Nederlands Limburg: Kessel, Merkelbeek en Tegelen. Voorts vele afleidingen[Heringa,
1875; Ter Laan, 1942, 167.]. Als element in nederzettingsnamen komt het vrij algemeen voor in de Baronie:
Ulvenhout, Wernhout, Den Hout etc.
Hout heeft de betekenis 'hoog opgaand bos'[Ook bij Van Berkel en Samplonius, 1995, 104.]. In Brabant was
in de 13e tot 15e eeuw de familie Uten Houte / Van den Houte / De Ligno zeer actief in het verwerven ver
erg verspreide goederen. Veel van die goederen blijken al terwijl ze in handen van deze familie zijn en ook
daarna "Ten Houte" of een variant daarop als naam te dragen. Het ziet er daarom naar uit dat de familie
doorheen heel Brabant haar naamkaartje achter gelaten heeft. Het is daardoor volstrekt duister waar een
eventueel Hout gezocht moet worden waarnaar de familie ooit genoemd werd. Het probleem lijkt sterk op
dat van de naam Gageldonk. De oudst bekende Van den Houte werd opgemerkt in Westmeerbeek[Leenders,
1979/80a, 39.]. Het Sint-Oedenrooise en Beste Hout, waar de eerste vermeldingen pas tegen 1300 opduiken,
zal dus wel niet naamgevend geweest zijn.
Hout = hout
3.14 Kattenberg
1670 de hoeve op Cattenbergh[Campinia 8 (1978) 43 - 44.].
1837 -[Topografische Kaart]
1897 Kattenberg[Topografische Kaart]
1983 Kattenberg[Topografische Kaart]
1988 Kattenberg[CIPN, 1988.].
Zuidelijke straat met boerderijen ten westen van de Beerse ter hoogte van Spoordonk. De rij boerderijen is al
aanwezig op de 16e eeuwse kaarten. Kattenberg wordt in de middeleeuwse bronnen niet als gehucht of
herdgang genoemd. Mogelijk is Kattenberg een ontginning van rond 1500. Te Kasterlee ligt een gehucht
Kattenberg en te Ravels een Kattenrijt.
Helsen en Helsen noemen voor de interpretatie van het element kat-, katte- niet minder dan zes mogelijkhe-
den[Helsen en Helsen, 1978, 110.]. Het kan de reeel existerende wilde kat betreffen, maar ook de kat als
toverdier. Voorts kan kat afgeleid zijn van catte, een belegeringswerktuig. Het woord kan ook betekenen:
klein, onbeduidend, of afgeleid zijn van cateil, catel, dat is: vee. Zelf staan deze auteurs een interpretatie in
de zin van aarden beschutting, onderdeel van vestingwerk voor.
In deze zeer landelijke omgeving in strikt nederlandstalig gebied op de heide lijkt echter toch een verklaring
in de zin van "wilde kat" de voorkeur te hebben. De naam is dan in het eerste element vergelijkbaar met een
naam als Katteboom te Etten. Van Berkel en Samplonius, 1995, 114 opperen de mogelijkheid dat Katte een
persoonsnaam zou zijn.
Het element "berg" zal wel op duiden op de geringe hoogte in het terrein, waarop deze nederzetting gevormd
werd.
Kattenberg = diernaam(kat) + mv + berg
3.15 Lubberstraat
1837 -[Topografische Kaart.].
1897 -[Topografische Kaart.].
1983 Lubberstraat[Topografische Kaart.].
1988 Lubberstraat[CIPN, 1988.].
Straat met enkele verspreide hoeven, op de 16e eeuwse kaarten aan de rand van de gemeynte Liedeveld. In
het ambt Doetichem lag een huis Lubbers; ten noorden van Denekamp lag een gehucht Lubberink of Lub-
brink; in de gemeente Borculo stond het huis Lubberdink en bij Zuidwolde in Drenthe ligt het gehucht
Lubbinge. Niet bij Van Berkel en Samplonius, 1995.
Lubberstraat = ? + straat
3.16 Moleneind
1837 -[Topografische Kaart.].
1897 -[Topografische Kaart.].
1983 -[Topografische Kaart.].
1988 Moleneind[CIPN, 1988.].
Bewoonde straat in de omgeving van de windmolen ten zuiden van Straten. Moleneind is in de Kempen een
vrij frequente benaming; vergelijk het Moleneind te Etten, Hoeven, Lieshout, Lille, Loon op Zand,
Ossendrecht, Oudenbosch, Prinsenbeek, Teteringen, Tilburg, Uden, Vorselaar, Vught, Weelde en Zundert. De
naam komt ook daarbuiten voor, zo te Standdaarbuiten, in Friesland, Drenthe en Noord-Holland.
Het betreft hier een in de vroege 14e eeuw gestichte "partikuliere" windmolen aan de 's heren strate, in de
rand van de heide. Veel later lijkt daarbij pas een nederzetting gevormd te zijn. Moleneind is "het uiterste
gedeelte van de nederzetting of ontgonnen gronden, waar de molen staat".
Moleneind = molen + eind
3.17 Notel
1311 hominibus eiusdem (=hrtg) in villis de Eertbrugghen, de Heersel, de Notele commorantibus et
eorum convicinis[ONB 842.].
1336 hominibus eisdem (hrtg) in villis de Eerdbrugge, de Hersel, de Notelen et de Hedel[Lijten, 1990,
16.].
1336 usque ad chartam de Notelen[Lijten, 1990, 16.].
1340 vicini de Hersel, vander Notelen ende van Hedel ende van Audenhoven ende vandenHeghe-
donghen 2s N[ARAB, RK 45038.].
1340 Notelen[ARAB, RK 45038.].
1340 vicini de Hersel, de Notelen et de Ertbrugghe 20s N[ARAB, RK 45038.].
1340 van der Notelen[ARAB, RK 45038.].
1383 beemd 't Heechbroec in Notelen[Sanders, 1994, reg. 90.].
1389 Hoeve Ter Notelen[Sanders, 1994, reg. 115.].
1507 pastoria de Nottelen[Frenken, 1956, 165ev.].
16e E. Notel[RANB, kaart D38; A827.].
1790 Notel[Kaart Verhees.].
1840 Notel[Topografische Kaart.]
1897 Notel[Topografische Kaart.]
1983 Notel[Topografische Kaart.]
1988 Notel[CIPN, 1988.].
Gehucht van boerderijen die in een dalvormige laagte tussen twee grote openakkergebieden geconcentreerd
liggen. Het is een van de oude gehuchten en herdgangen van Oirschot. Notel was gerechtigd in de gemeynte
van Nevelhovel en in de gemeynte oost van de Heerstraat.
De oude vorm is Notele, wat een samenstelling lijkt van -le of -lo met een element "note", dat wel naar
notebomen zal verwijzen. De naam Notele herinnert dan aan een bos met notebomen. Zie ook Van Berkel en
Samplonius, 1995, 168 die menen dat 'not' ook 'kaal' kan betekenen.
Notel = boomnaam(noteboom) + le
3.18 Oudenhoven
1312 Gilbertus de Oudenhove[Galesloot, 1865, p.60, fol 28r.].
1312 Ghiselbertus Laerman, XX jugera terre jacentia in terre de Heusdenne apud Ethen, que
comparavit erga Ghiselbertum de Audenhoven. Henricus de Audenhoven tenet modo[Galesloot,
1865, p.82, fol 35r.].
1312 Ghiselbertus de Oudenhoven, fidelis ducis, de uno manso sito in Vessem[Galesloot, 1865, p.65,
fol 30r.].
1312 Aleydis filia quondam Henrici de Audenhove, bona de Bysterveld[Galesloot, 1865, p.14, fol 6v.].
1312 Jordanus de Orscot, opidanus bruxellensis, bona dicta Ten Stene, que acquisivit erga Henricum,
filium quondam Ghiselberti de Audenhoven, avunculi sui[Galesloot, 1865, p.166, fol 65v.].
1340 Art de Audenhouen van den cloecken 6d V 9m V[ARAB, RK 45038.].
1340 vicini de Hersel, vander Notelen ende van Hedel ende van Audenhoven ende vanden Heghe-
donghen 2s N[ARAB, RK 45038.].
1340 Ar. de Audenhoven 8d N[ARAB, RK 45038.].
1340-80 vicini de de Audenhove 12s N[ARAB, RK 45038.].
1342 Godefridus de Audenhove, was rector kerk Wintelre (NB: deze familie blijft nog vele eeuwen
actief in O.)[Sanders, 1994, reg. 8+9.].
1350 wed. Rutgher van Audenhoven[Sanders, 1994, reg. 17.].
1373 J.Rutgersz van Audenhoven[Sanders, 1994, reg. 67.].
16e E. Audenhoven[RANB, kaart D38.].
1790 Oudenhoven[Kaart Verhees.].
1840 Oudenhoven[Topografische Kaart.]
1897 Oudenhoven[Topografische Kaart.]
1983 Tregelaar[Topografische Kaart.]
In de veertiende eeuwse bronnen is Oudenhoven zowel de naam van een gehucht onder Oirschot, als van een
familie die te Oirschot en elders in de Meierij enig aanzien bezat. De geburen van Oudenhoven waren
gerechtigd in de gemeynte van Nevelhovel. Op de 16e eeuwse kaarten wordt Oudenhoven aangegeven als een
rij hoeven op de oostgrens van de gemeynte Gijselaar. De kaart van Verhees is daar onduidelijk en de kaart
van 1840 geeft er maar twee hoeven weer. Na 1900 is hier weer een rij boerderijen ontstaan. Oudenhoven
lijkt een gehucht dat "bijna verdween" (zoals Ter Meiden, Eerdbruggen en als naam ook Hersel), maar toch
weer terug kwam. De naam Oudenhoven lijkt uniek. Heringa kent wel drie huizen die "Oudenhof" heten: bij
Hummelo, Dinxperlo en Hoevelaken; en een Oudenhofstede te Gent bij Nijmegen.
Bij deze naam zou het zelfde probleem kunnen spelen als bij de naam Ten Houte, ware het niet dat de
familie Van Oudenhoven kennelijk elders geen "visitiekaartjes" heeft achtergelaten. Oudenhoven zou dus als
naam echt in Oirschot thuis kunnen horen en de bakermat van deze familie kunnen zijn. De naam bevat de
elementen "oud" en "hoven". Daar waar de domeinorganisatie vaste voet gekregen had, raakten de stan-
daardhoeven geleidelijk verdeeld. Dat zal daar de basis zijn geweest voor kleine nederzettingen van enkele
deel-hoeven. In de naamgeving kwam dat tot uiting in namen van het type: nadere bepaling + hoven. Namen
van dit type kunnen in de streek ge�ntroduceerd zijn via naamgevingstraditie, dus zonder dat hier tweeledige
karolingische domeinen op grote schaal aanwezig waren. -hoven is de dat. meerv. van mnd. hove, Os. hoa,
ohd. huoba. We hebben dan met een schijnbaar meervoud te maken: de naam duidt niet pers� op een
oorsprong in een groep hoven: het kan er gewoon ��n geweest zijn !
De toevoeging "oud" kan zowel betekenen "vervallen, niet meer in gebruik of bestaand", als ook gewoon
"ouder dan andere". In het geval Oudenhoven zal deze tweede betekenis gelden, want we hebben in de
middeleeuwen een gewoon gehucht voor ons. De vraag is dan natuurlijk: wat is er zo oud aan Oudenhoven ?
Niet bij Van Berkel en Samplonius, 1995.
Oudenhoven = oud + hoven
3.19 Snepseind
1340 Sneppenscoet[ARAB, RK 45038.].
1340 Eg. van den Sneppenscoet 3d V[ARAB, RK 45038.].
1840 Snipschotel[Topografische Kaart.].
1897 Snepscheut[Topografische Kaart.]
1983 Snepseind[Topografische Kaart.]
1988 Snepseind[CIPN, 1988.].
Thans wordt met Snepseind een groep boerderijen aan het noordoostelijk einde van de Schansstraat
aangeduid. Op de kaart van 1897 wordt met Snepscheut een groep boerderijen aangegeven die wat verder
naar het noordoosten ligt, aan de andere kant van de Heerbaan. De middeleeuwse bronnen duiden niet op een
nederzetting of gehucht, maar op ontgonnen landerijen. Vermoedelijk een jong gehucht met onvast lokalisatie
en zelfs onvaste naam. Te Loenhout ligt een gehucht Sneppel.
De oudste vorm van deze naam is Snepscheut, een samenstelling van snep, dat is de vogelnaam mnl. snippe,
sneppe; met scheut van schoot: beboste hoek hogere grond in een natte omgeving. Van Berkel en
Samplonius, 1995, 216 zien in het eerste lid een veldnaam bohorend bij een werkwoord snippen, 'snijden'.
Het tweede lid -eind schijnt hier eerst zeer recent het oudere -scheut vervangen te hebben ! Wie weet nog
waarom en wie dat deed ? J.P.J. Lijten meent dat het een kadasterfout is, maar op de kadasterkaarten van
1810 - 1831 staat Snepschoot. Dus is het een jongere "fout".
Snepseind = vogelnaam(snip) + schoot
3.20 Spoordonk
1312 ad opus hominum nostrorum de Spoerdonck, de Boterwyck et de Hedel[ONB 865.].
1337 land in Spordonc bij Perkensvoort[Sanders, 1994, reg. 10.].
1340 de piscatura de Spordonc usque boecstel 2 gr[ARAB, RK 45038.].
1340 Spoerdonc[ARAB, RK 45038.].
1340 vicini de Boterwyc, Hedel, Spoerdonc 20s N[ARAB, RK 45038.].
1340 Item de piscatura apud Spoerdonc 12d N[ARAB, RK 45038.].
1340 de piscatura iuxta Spoerdonc[ARAB, RK 45038.].
1340 filius heyle vanden Houel de Sperdonc 1d V[ARAB, RK 45038.].
1340 Iohannes de moleninario de Spoerdonc vanden voerslaghe 1d V[ARAB, RK 45038.].
1340-80 vicini de Hedel, Spordonc et Boterwyc 15d N[ARAB, RK 45038.].
1340-80 vicini de Spoerdonc 6s N[ARAB, RK 45038.].
1350 hse en wei die Spoerdonc[Sanders, 1994, reg. 18.].
1356 Spoerdoncke[Sanders, 1994, reg. 21.].
1359 land Vreynlaer te Spoerdonc[Sanders, 1994, reg. 33.].
1375 Wrynlaer te Spoerdonc in par. O.[Sanders, 1994, reg. 72.].
1382 op Liedevelt in par. O. Spoordonk[Sanders, 1994, reg. 87.].
1385 Lepelbroec in Spoerdonc[Sanders, 1994, reg. 97.].
1387 beemd in Spoerdonc binnen die Hostat herdgang Spoerdonc[Sanders, 1994, reg. 103.].
1392 Toilebeempt in Spoordonk bij Reymeldoncsvoert[Sanders, 1994, reg. 131.].
1392 Vreynlaar te Spoordonk in par. O.[Sanders, 1994, reg. 132.].
1395 Wreynlaer hertgang Spoordonk in par. O.[Sanders, 1994, reg. 152.].
16e E. heerschappen van Spoerdonck, Boeterwijck ende Hedel[RANB, kaart A827.].
1790 Spoordonk[Kaart Verhees.].
1840 Spoordonk[Topografische Kaart.]
1897 Spoordonk[Topografische Kaart.]
1983 Spoordonk[Topografische Kaart.]
1988 Spoordonk[CIPN, 1988.].
Uitgestrekt gehucht aan de Beerse. Hier was het zwaartepunt van het bezit van de heren van Oirschot:
kasteel, een groep domeinhoeven en de watermolen. De middeleeuwse en zelfs nog 16e eeuwse bronnen
lijken met Spoordonk zowel het gebied ten oosten alsook ten westen van de Beerse (langs de weg naar
Oisterwijk) aan te duiden. Op de kaart van Verhees en jongere kaarten heet het zuidwestelijke gedeelte in de
regel Kattenberg (nieuwe nederzetting) en het noordwestelijke gedeelte Heibloem. De naam Spoordonk blijft
dan tot het gebied ten oosten van de Beerse beperkt. De naam Spoordonk kwam ook voor te Teteringen,
even ten noordoosten van het kasteel van Breda; alsmede te Wouw, waar het tot Spoeling vervormd raakte
en te Zaffelare (Speurdonk).
Gysseling meent daar dat het eerste element "speur" of "spoor" verwijst naar de vuilboom, die ook vaak als
spork werd aangeduid. Een donk is een hogere zandkop in een moerassige omgeving. Die moerassige
omgeving is hier het dal van de Beerse, dat door de tweezijdig gelegen Spoordonk afgekneld wordt: een
ideale plek voor een watermolen die met zijn wateropstuwing ook de kasteelgrachten van water verzekerd zal
hebben[Buiks, 1990, 187.]. Van Berkel en Samplonius, 1995, 219 zie in spoor: pad, weg.
Spoordonk = boomnaam(vuilboom) + donk
3.21 De Stad
1840 -[Topografische Kaart.].
1847. Stad[Van Berkel en Samplonius, 1995, 219.].
1897 -[Topografische Kaart.].
1983 De Stad[Topografische Kaart.].
1988 De Stad[CIPN, 1988.].
De kaarten van 1840 en 1897 geven aan een naamloos straatje twee of drie hoeven/huizen aan. Op de kaart
van 1983 is het straatje vooral aan de zuidoostzijde dicht bebouwd en draagt die nederzetting de naam De
Stad. Vergelijkbaar is misschien de naam "De Stad van Gerwen" voor een gehucht onder Nederzetten.
Geen idee waar deze naam vandaan komt. Lijkt in ieder geval niet oud en ook de bewoning is inn hoofdzaak
erg jong (20e eeuw.). Volgens Van Berkel en Samplonius, 1995, 219 betekent Stad hier woonstede. Maar is
de naam daar niet veel te jong voor ?
De Stad = ?
3.22 Straten
1312 Jordanus, filius Johannes de Hersel, de Orschot, quedam bona apud Straten, cum XII bonariis
terre et una decima, II homagiis et XXIII censuariis. Que bona idem Jordanus acquisivit erga
Johannem de Neynsel, de Busco Ducis; Item, Idem bona dicta de Hersele, jacentia apud
Oorschot[Galesloot, 1865, p.180, fol 71r.].
1340 vicini de Straten et Best de eorum q'itate 18d V[ARAB, RK 45038.].
1340 Straten[ARAB, RK 45038.].
1340 H. de Porter de hereditas Jutte de Via 16d V 1d N[ARAB, RK 45038.].
1340 Johannes de Via 6d V[ARAB, RK 45038.].
1340 de Straten[ARAB, RK 45038.].
1340 Gibo de Via 16d V[ARAB, RK 45038.].
1340 G. van der Strate 16� d V[ARAB, RK 45038.].
1359 beemd in die Castert te Straten in par. O.[Sanders, 1994, reg. 34.].
1375 goed in Straten in par. O.[Sanders, 1994, reg. 74.].
1394 land Die Hagheacker in hertg. Straten[Sanders, 1994, reg. 146.].
1437 in pastoria de Strathem in par. O.[Frenken, 1956, 165ev.].
1437 ab illa parte pastorie de Straten versus Best[Frenken, 1956, 165ev.].
1462 de goede lieden ende ondersaeten van den dorpen ende gehuchten van Aarle, Best, Straten ende
Gunterslaer[Lijten, 1990, 15.].
1520 hertgang van Airle oft Strathen[Sasse van Yssel, 1901.].
16e E. Straeten[RANB, kaart D38.].
1790 Straten[Kaart Verhees.].
1840 Straten[Topografische Kaart.]
1897 Straten[Topografische Kaart.]
1983 Straten[Topografische Kaart.]
1988 Straten[CIPN, 1988.].
Oud gehucht langs de zuid-noord verlopende Heerbaan in het oosten van Oirschot. Het gehucht Straten
gebruikte de gemeynten ten westen en ten oosten van de Heerbaan. In Meerle en 's-Gravenwezel komt de
naam De Straat voor als benaming van de dorpskom. In Nuth ligt een gehucht Straten (en Hel) en even ten
zuidoosten van de stadskern van Eindhoven ligt Stratum.
Er is ��n vermelding die "Strathem" luidt (1437) temidden van een zee van vermeldingen die "Straten"
luiden. We menen daarom uit te moeten gaan van die meest frekwente spelling, te meer omdat de latijnse
vorm blijkbaar "via" luidt. De gehuchtnaam verwijst dan eenvoudig naar de 's heren strate waarlangs het
gelegen is. Volgens Knippenberg zou die baan een oude Romeinse heerbaan zijn, waarvoor het nabij gelegen
toponiem Casteren en de recent daar gevonden nederzetting uit de Romeinse tijd wel een ondersteuning
kunnen zijn[Knippenberg, 1961.].
Van Berkel en Samplonius, 1995, 224 opperen de mogelijkheid dat de vermelding uit 1312 niet op Straten te
Oirschot zou slaan. De volledige passage vermeldt echter nog de namen Oirschot, Hersel in Oirschot, en
Nijnsel (onder Sint Oedenrode); bovendien komt de naam vanaf 1340 voortdurend in Oirschot voor.
Straten = straat + mv?
3.23 Termeiden
1340 Ameye[ARAB, RK 45038.].
1520 van der Ameyden[Sasse van Yssel, 1901.].
16e E. Ter Ameyen[RANB, kaart D38.].
16e E. Ter Ameyden[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 Termeidesteeg[Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
1988 Termeidensteeg.[CIPN, 1988.].
In de 14e en 15e eeuw zijn er geen duidelijke aanwijzingen dat het hier om een gehucht gaat. Op de 15e
eeuwse kaartjes wordt Ter Amey(d)en duidelijk als gehucht aangeduid. Op de moderne kaarten verdwijnt dit
gehucht weer en blijft er alleen op enige afstand een Termeidensteeg over. In 1366 werd een beemd "Die
Hameye" in Vessem vermeld[Sanders, 1994, reg. 47.]. In Zuid-Holland ligt het dorp Ameiden.
Hameide, ameide etc. is een afsluitboom, slagboom[Verdam en Ebbinge Wubben, 1932, 236.]. Daar Ter
Ameiden het noordelijkste gehucht is van Oirschot en langs de oude Heerbaan op Boxtel ligt, zal het hier een
hekken betreffen dat het Oirschotse cultuurland, en met name dat van Eerdbruggen, ooit aan de noordzijde
afsloot. Van Berkel en Samplonius, 1995, 6 menen ook dat het gaat om een hek dat de velden of hoeven
afsloot.
Termeiden = lokatie(bij) + hek
3.24 Theetuin
1840 -[Topografische Kaart.].
1897 -[Topografische Kaart.].
1983 Theetuin[Topografische Kaart.].
1988 Theetuin[CIPN, 1988.].
Wat verspreide bebouwing ten zuiden van de kom van Oisterwijk, rond de plek van de (verdwenen) molen
van Kerkhoven.
Geen idee. De naam doet denken aan een vroeg 20e eeuwse uitspanning met een tuin waar men thee kon
drinken. Maar klopt dat ook ? J.P.J. Lijten weet het ook niet, maar denkt eerder aan een verband met 's
Heren Vijvers, een landgoed wat verderop. Hoorde daar een theehuisje met tuin bij ? Niet bij Van Berkel en
Samplonius, 1995.
Theetuin = ?
3.25 Tregelaar
1311 usque ad quendam locum dictum Tregelaer et ab illo loco dicto Tregelaer[ONB 842.].
1312 usque Tregelersvoert iuxta limites domini de Boxtel et de Tregelaersvoert[ONB 865.].
1340 Treghelaer[ARAB, RK 45038.].
16e E. Tregelaer[RANB, kaart D38.].
1840 -[Topografische Kaart.].
1897 Tregelaar[Topografische Kaart.].
1983 Tregelaar (2 plaatsen, de goede en bij Oudenhoven)[Topografische Kaart.].
1988 Tregelaar[CIPN, 1988.].
In de middeleeuwen en nog in de 16e en 17e eeuw is Tregelaar een gedeelte van een gemeynte en soms de
naam voor heel die gemeynte. Het gebied werd geleidelijk steeds verder ontgonnen. Rond 1900 was het
gebied nog onbewoond. De kaart van 1983 toont in het eigenlijke Tregelaar een enkele boerderij. Maar
tevens staat dan de naam Tregelaar bij de boerderijen die uit het eigenlijke Oudenhoven zijn voortgekomen.
Tregelaar als gehuchtnaam is dus een ambtelijke fout ! Tragel is een toponiem tussen Groede en Schoondijke
in Zeeuw-Vlaanderen. In Tongerlo lag een beemd genaamd Truggelven.
Helsen en Helsen stellen als verklaring voor het eerste element in de Tongerlose naam Truggelven voor:
mogelijk van trog-: schotel, etensbak. De naam zou dan vergelijkbaar zijn met Schotelven. In Oirschot is de
spelling steeds Tregelaar. Dat zou eerder wijzen naar mnl. traech 1) moeilijk in zijn bewegingen, slap. Die
kwalificatie zou op de natte lemige bodem kunnen slaan, die het voortgaan wellicht bemoeilijkt heeft.
Van Berkel en Samplonius, 1995, 232 menen dat Tregelaar samengesteld zou zijn uit regen + laar; waarbij
'regen' grensscheiding zou betekenen. Tregelaar ligt tegen de grens met Boxtel. Het tweede element van de
naam Tregelaar is -laar. Zie verder Laar.
Tregelaar = kwaliteit(traag) + laar
3.26 Verrenbest
1507 in pastoria dicta Verstenbest[Frenken, 1956, 165ev.].
16e E. Verrenbest[RANB, kaart D38.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 Verrenbest[Topografische Kaart.]
Verrenbest is een mogelijk wat jonger gehucht ten oosten van Best, dat in 1507 als herdgang gezien werd.
Als tegenstelling is er Naastenbest (het huidige Best). In Sint-Oedenrode heeft men Ten Houte en Verren-
houte; in Gilze : Verhoven en Nerhoven. In Gelderland een Verhoeven bij Herwen en Verreheide bij Gemert.
Zie ook Van Berkel en Samplonius, 1995, 241.
Verrenbest betekent "het verder weg gelegen deel van Best", gezien vanuit de kerk van Oirschot.
Verrenbest = rel.ligging(veraf) + plaatsnaam(Best)
3.27 Vleut
1463 die Vloet[Van Berkel en Samplonius, 1995, 244.].
16e E. Gunterslaer en ten Houte nu geheten de Vluete[RANB, kaart D38.].
1616 binnen den ouden ederen van den hove Ten Hout, ter stede geheten die Vloet[ARAB, LvB 18.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 De Vleut[Topografische Kaart.]
1897 Vleut[Topografische Kaart.]
1983 Vleut[Topografische Kaart.]
Gehucht in het oosten van Oirschot en het oosten van Best, blijkbaar gevormd uit de oudere eenheden
Gunterslaar en Ten Houte-Best. Vleuten is een gemeente bij Utrecht.
Bij de naam Vleuten merkt K�nzel op: uit germaans *fl�tina, stromen. In die zin doet de anam denken aan
Vloet, de naam die ook in Oirschot gebruikt wordt voor het gebied dat door de watermolen onderwater gezet
kan worden. Alhoewel de spelling Vloet in 1616 ook voor Vleut bij Best voorkomt, is hier in ieder geval
geen sprake van een waterloop die een watermolen nadert[Ook opgemerkt door Van Berkel en Samplonius,
1995, 244.]. Onduidelijk.
Vleut = vloed(overstromingsgebied)
4. Andere namen
4.1 Banisveld
1312 usque Baensffoert per dominicam via dictam vaert penes Wippenhout; de Baentsffoert[ONB
865.].
1540 Banisvelt, Balsvoort[RANB, Kaart D38.].
17e E. Banisvelt, Balsvoort[RANB, kaart A827.].
1670 de Banisveltbeemt[Campinia 8 (1978) 43 - 44.].
1790 Heide 't Banisvelt[Kaart Verhees.].
1840 Baneveltsche Heide, Balsvoort[Topografische Kaart.]
1897 Banisveldsche Heide, Het Banisveld, Balsvoort[Topografische Kaart.]
1983 Het Banisveld, Balsvoort[Topografische Kaart.]
Banisveld is de noordwestelijke gemeynte van Oirschot, ebstaande uit het natte dal van de Beerse en een
hoger gelegen heidegebied. Balsvoort is een hoeve nabij een voorde over de Beerse.
Het is aantrekkelijk om in de vermelding in 1312 van Baensffoert, Baentsffoert zowel de wortel te zien van
Balsvoort (wat het topografisch zeker is) als van Banisveld. Banis zou dan voortkomen uit baan, 's heren
baan. De vermelding uit 1312 noemt zelfs zo'n baan: usque Baensffoert per dominicam via dictam vaert
penes Wippenhout. Werd daar een bevaarbare Beerse bedoeld, of een landweg wat oostelijker ?
De betekenis van veld is primair 'wijde, woeste vlakte buiten de nederzetting', ook wel 'onbebouwd
terrein'[Van Passen, 1973.]. Vanaf de 13e eeuw betekent het woord ook akker[Gysseling, 1981, 78.].
Banisveld = baan + veld.
4.2 Beersveld
1540 Beersvelt[RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1670 de hoeve aan het Beersevelt[Campinia 8 (1978) 43 - 44.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Gemeynte ten zuidoosten van de Vloet, westelijk deel van de zuidelijke gemeynte van Oirschot. Bij de
zuidwestgrens van Oirschot loopt hier het beekje de Beerzeloop. Over die loop ligt de gemeente Oost-, West-
en Middelbeers. De rivier in het westen van Oirschot wordt o.a. de Beerse genoemd.
De Bont verklaart Beers uit bern, dat stroom zou betekenen[De Bont, 1973, 133.]. Volgens Van Berkel en
Samplonius, 1995 kan deze verklaring alleen bij het Noordbrabantse Beers gelden[Van Berkel en
Samplonius, 1995, 150.]. Voor veld: zie Banisveld. Met het Beersveld bedoelt men blijkbaar het stuk van de
gemeynte aan de kant van de dorpen O-W-M-Beerse.
Beersveld = plaatsnaam(Beerse) + veld(woest)
4.3 Bijsterveld
1312 Aleydis filia quondam Henrici de Audenhove, bona de Bysterveld[Galesloot, 1865, p.14, fol 6v.].
1340 Bistervelt[ARAB, RK 45038.].
1389 hoeve van Hendrik geh. de Bijstervelt[Sanders, 1994, reg. 115.].
1460 Bijsterveld[Van Berkel en Samplonius, 1995, 23.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 Beystervelt casteel[Kaart Verhees.].
1840 kasteel[Topografische Kaart.]
1897 Oud Beistervelt[Topografische Kaart.]
1983 Bijsterveld[Topografische Kaart.]
Brabants leengoed, later kasteel en nu klooster. Bijsterveld is o.m. de naam van een gehucht ten NO van
Helmond.
Bijster: verwilderd, vervallen, slecht. Voor veld: zie Banisveld. Het mnl. bijstervelt staat voor 'hongerland'.
Betreft het hier pas ontgonnen grond, waarvan in dit geval de opbrengst tegenviel ?
Bijsterveld = kwaliteit(slecht) + veld
4.4 Ekerschot
1311 usque Eckenryt et de Eckenryt[ONB 849.].
1368 land in Gheen Ekerscot in par. O[Sanders, 1994, reg. 45.].
11540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 Ekerschot[Topografische Kaart.]
1983 Ekerschot[Topografische Kaart.]
Streek ten NW van de kom van Oirschot, aan de rand van de centrale akker van Oirschot. Op de kaart van
1897 wordt er een omwaterde hoeve mee aangegeven. Vergelijkbare is wellicht Ekeren, gemeente bij
Antwerpen. De naam Ekeren duikt als naam van een varkensweide in een bos op in 1266: in silva ... que
Sterscot vulgariter dicitur, tam in pascuis ad pecora nostra quam in pastura porcorum que Ekerne dicitur; in
dicta silva sive pascuis vel Ekerne (te Gelindel)[126604991.]. Tot de Tongerlose hoeve van Sterthoven te
Brecht behoorde een perceeltje genaamd De Eekerenbrake (4 lopen saet)[AAT, Cult 75, 103ev, ca 1510.].
Het toponiem komt daar al voor ca. 1400[Van den Eeckhaut, 1981.]. Voorts de plaats Hekeren bij Doesburg.
In de oudste attestaties komt eker- voor in een waternaam of naam van een plek waar een waterloop begint.
De latere attestaties Ekerschot betreffen een streeknaam. Daar waternamen, mits ze maar oud genoeg zijn, al
heel vroeg op het land kunnen overgaan waarbij het water dan een andere naam krijgt, hoeft dat een
oorsprong van de naam Eker- als waternaam echter niet uit te sluiten. Eker- zou in dat geval zelfs een pr�-
germaanse waternaam zijn. Voorzichtigheid om niet al te graag naar de oudst mogelijke verklaringen te
grijpen maakt echter dat we de voorkeur geven aan een middeleeuwse verklaring: Eker- als varkensweide in
het eikenbos, naar analogie van de varkensweide bij Gelindel. Schot: onl. scoth, "hoge hoek land,
uitspringend in het lagere land".
Ekerschot = varkensweide + schoot
4.5 Eilaar
1340 Johannes de Eillaer de bonis de Eillaer 30d V[ARAB, RK 45038.].
1340 Ellaer[ARAB, RK 45038.].
1380 Ellaer(later als Elders, Elderen)[Smulders, 1952, 59.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
De vermelding van 1340 spreekt van een "goed", dat kan een stuk grond of een boerderij zijn. De lokatie
ervan is me onduidelijk.
Samenstelling van onbekend element ei, eil, el mat -laar. Zie verder laar.
Eilaar = ? + laar
4.6 Geethoven
1340 Gheethoven[ARAB, RK 45038.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
In 1340 betreft het een hertogelijk cijnsgoed.
Gheethoven lijkt een samenstelling van het onduidelijke element "gheet" (een persoonsnaam ?) met het
element -hoven. Het lijkt dus een -hovenmaan te zijn.
Geethoven = ? + hoven
4.7 Gijzelaar
1540 Gyselaer[RANB, kaart D38.].
17e E. Gyselaer[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 Gijzelaar (straatnaam, 1200 m zvan G.)[Topografische Kaart.]
Tot rond 1900 een min of meer afgerond deel van de noordelijke gemeynte van Oirschot, voor de deur van
het gehucht Oudenhoven. Gijzel is een gehucht bij Helvoirt. Gijsselte is een gehucht van Ruinen in Drenthe.
Van Berkel en Samplonius noemen germ. *g�sil, 'twijg, loot'[Van Berkel en Samplonius, 1995, 72.]. Dit
element is hier gecombineerd met laar. Zie laar.
Gijzelaar = twijg + laar
4.8 Hagelaar
1312 usque Hamelaer[ONB 865.].
1340 vanden Haghelaer[ARAB, RK 45038.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Het Hamelaar uit 1312 is een grenspunt aan de gemeynte van Banisveld, ergens aan de zuidzijde daarvan.
Het Hagelaar uit 1340 is een hertogelijkcijnsgoed. Hamelink is een huis bij Warnsveld in Gelderland.
Het element hame- is me onduidelijk; het element hage- duidt op een omheining of eventueel op een heerlijk
jachtbos van rond 1200. Voor laar: zie laar.
hagelaar = hage + laar
4.9 Kasteren
1357 beemd Die Castert in par. O[Sanders, 1994, reg. 24.].
1359 beemd in die Castert te Straten in par. O[Sanders, 1994, reg. 34.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 Kasteren[Topografische Kaart.]
1983 Kasteren[Topografische Kaart.]
Streek van weiden en akkers ten oosten van de heerstraat, bij Straten. In het naburige Liempde ligt aan de
Dommel bij een oude watermolen het gehucht Kasteren (8� km). Even ten noorden van het kasteel van
Hoogstraten ligt onder Baarle-Nassau het gehucht Castelree. Kesteren is een polder en gemeente in
Gelderland. In de Meierij ligt het dorp Hoogkasteren. In Princenhage ligt een hoog akkergebied Kesteren.
Kesteren in de Betuwe heeft als oudste vermelding ca. 850 in uilla Castra, in 1150/58 in uilla Castre. K�nzel
interpreteert de naam uit latijn castra, legerkamp, burcht etc.[K�nzel, 1988, 206.]. Het Betuwse Kesteren
leverde romeinse vondsten op. Is ook het Oirschotse Kasteren een Romeins castrum ? Vlakbij werd bewoning
uit Romeinse tijd aangetroffen en de heerstraat werd door Knippenberg, 1961 als Romeinse heerbaan
aangewezen. Merk op : oudste vermelding luidt "castert"
Kasteren = castrum ?
4.10 Laak
1311 prout se extendit a loco dicto ten Lake[ONB 849.].
1335 totam communitatem infra terminum dictum vulgariter die Lake et stratam in Heerbecke
iacentem[Lijten, 1990, 13.].
1374 opte goede te Laken[ARAB, RK 543, 152v; ARAB, LvB 4, fol 208v.].
1417 eens halfvoeder hoys Ten Lake[ARAB, RK 17145 fol 234.].
1462 ter plaetse geheeten ter Laeck[Lijten, 1990, 15.].
16e E. Te Lake (hoeve)[RANB, kaart D38.].
1616 Te Lake[ARAB, LvB 18.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 ter Laak[Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Laak ligt aan de oostgrens van Best. Laak was aanvankelijk een streeknaam, maar van de 16e - 18e eeuw
kennelijk ook de naam van een hoeve. De naam lijkt nadien weer verloren gegaan te zijn.
Sch�nfeld[Sch�nfeld, 1950, 53.] ziet laak als een aanduiding van moerassig land. Oorspronkelijk betekende
het woord volgens hem plas, meer; het woord is verwant het hgd. lache, eng. lake, misschien ook met leek,
klein watertje; invloed van lat. lacus is aannemelijk.
Laak = laak
4.11 Langdonk
1540 Langdonck[kaart 1540]
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1670 de Langhdonck[Campinia 8 (1978) 43 - 44.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 Langendonkse weg[Topografische Kaart.]
Strook grond tussen de Beerse en de Kleine Aa (nu: Heiloop) ten noorden van Spoordonk. Door het gebied
loopt de Langendonkse weg. Langdonk is een van de oude gehuchten van Roosendaal. In Herselt ligt een
gehucht Langdonken. Onder Princenhage, aan de grens met Rijsbergen, ligt een strook beemden, genaamd
Langdonk. Dat is het kleine aanhangseltje van Princenhage aan de Weerijs.
Langdonk zal betekenen: langgerekte opduiking in moerassig gebied. Het moerassige gebied werd hier
gevormd door het dal van de Kleine A in het westen en het dal vande Beerse aan de oostzijde.
Langdonk = vorm(lang) + donk
4.12 Lieveld
1340 H. de Lidevelt vander aderscoch 4d V[ARAB, RK 45038.].
1382 op Liedevelt in par. O. Spoordonk[Sanders, 1994, reg. 87.].
1540 gemeynt geheten Lievelt[RANB, Kaart D38.].
17e E. gemeynt geheten het Lievelt[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 Lieveld[Topografische Kaart.]
Gemeynte tussen Spoordonk en Boterwijk. Lievelde is een gehucht in Lichtenvoorde in Gelderland. Bij
Heino in Gelderland ligt het Liederbroek.
De oudste vorm is Li(e)develd. Het eerste element hierin zou mnl. liden, 'dulden' kunnen zijn. Dit zou
suggereren dat dit stuk gemeynte niet een eigen charter bezat. Veld: zie Banisveld.
Lieveld = dulden + veld.
4.13 Polsdonk
16e E. Polsdonk[RANB, kaart D38.].
16e E. Polsdonck[RANB, kaart A827.].
1670 de Polsdoncbeemt[Campinia 8 (1978) 43 - 44.].
1540 Polsdonck[RANB, Kaart D38.].
17e E. Polsdonck[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 Polsdonk[Topografische Kaart.]
1897 Polsdonk[Topografische Kaart.]
1983 Polsdonken[Topografische Kaart.]
Hoeve aan de rand van de gemeynten van Banisveld, Tregelaar en Nevelheuvel.
Van Berkel en Samplonius menen dat pols in verband gebracht kan worden met pulse < germ. *pulsj�,
'ineengestrengeld vlotkruid en waterplanten op een moeras'[Van Berkel en Samplonius, 1995, 189.]. In
combinatie met donk, zandige opduiking in moerassig terrein, zou dat wel kunnen.
Polsdonk = plantnaam(pols) + donk
4.14 Velders
1380 Verlaer(=Vellaer / Velders ?)[Smulders, 1952, 59.].
1384 Vellaer[Smulders, 1952, 59.].
1540 Veldersgrave (grenspaal)[RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 Velder[Kaart Verhees.].
1840 Velders Bosch[Topografische Kaart.]
1897 Velders Bosch[Topografische Kaart.]
1983 Velders Bosch[Topografische Kaart.]
Bosgebied ten noorden van Oirschot, onder Liempde. Vermeld worden het Velders Bos; Verdersgrave,
Velders Huis.
Als het juist is dat de naam Velders als oudste vermelding Verlaer heeft, moeten we daar van uitgaan. Het
eerste element ver- is me niet duidelijk. Varens ? Zie verder laar.
Velders = plantnaam? + laar
4.15 Wippenhout
1301 (36 bu hei,woest) in Wyppenhout (uitgifte door hertog > W.v.Herlaar)[ONB 618.].
1304 (alleen vbertaling) (hrtg > W.v.Herlaar 62 bu) landt ofte woestijne gelegen in ons recht ofte
heerlyckheyt geheeten de Wippenhout; lants ... liggende in onsen bosche van Wyppenhout[ONB
670.].
1312 usque Baensffoert per dominicam via dictam vaert penes Wippenhout[ONB 865.].
1340 monachi de Tongerlo 4 bu Wippenhout[ARAB, RK 45038.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. Wippenhout[RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Voormalig bos aan de westzijde van de Kleine A. Later moerassige heide, nu boerenland.
Wippenhout lijkt een samenstelling van een boom- of plantnaam met hout, bos van hoge bomen. Mnl.
Wijppe, wijp, wip betekent 1) gevlochten rijswerk; 2) bundel van stro. Als dat van toepassing is, lijkt het om
een met rijswerk omheind bos te gaan.
Wippenhout = omheining + hout
4.16 Wreynlaar
1359 land Vreynlaer te Spoerdonc[Sanders, 1994, reg. 33.].
1375 Wrynlaer te Spoerdonc in par. O[Sanders, 1994, reg. 72.].
1392 Vreynlaar te Spoordonk in par. O.[Sanders, 1994, reg. 132.].
1395 Wreynlaer hertgang Spoordonk in par. O[Sanders, 1994, reg. 152.].
1670 het Vryelaer (Spoordonk)[Campinia 8 (1978) 43 - 44.].
1540 - [RANB, Kaart D38.].
17e E. - [RANB, kaart A827.].
1790 - [Kaart Verhees.].
1840 - [Topografische Kaart.]
1897 - [Topografische Kaart.]
1983 - [Topografische Kaart.]
Wreynlaar is een perceelsgroep in Spoordonk.
Het eerste element Wreyn- of Vreyn- is niet duidelijk. Staat het voor vreen, 'bevrijd', dat wil zeggen door
een heining omgeven en aldus losgemaakt uit de gemeynte ? Met laar.
Wreynlaar = omheind? + laar
5. Laar
Laar is een zowel uit veldnamen als uit nederzettingsnamen bekend element. De interpretatie van het woord
varieert. Gysseling geeft: 'bosachtig, moerassig terrein', elders 'open plek in een bos, vooral laag gele-
gen'. In de Kempen zou de beste omschrijving zijn: 'onbebouwde (gemeenschaps) grond met heide of
minderwaardige grassoorten begroeid'. In de 17e eeuw sprak men te Deurne bij Antwerpen niet over bos-
sen, doch over 'laren'.
De verscheidenheid aan verklaringen is mogelijk onder ��n noemer te brengen, wanneer de dynamiek van het
landschap, speciaal ten aanzien van de bossen, in de beschouwingen wordt betrokken. In het aanvankelijk
bosrijke landschap zullen open plekken in het bos het meeste en beste gras geboden hebben en daarom als
voorkeur-weideplekken zijn gaan functioneren. De concentratie van beesten zal de open plek geleidelijk
vergroot hebben, wat deze aantrekkelijk maakte als nederzettingsplek. Als vervolgens ook de rest van de
omringende bossen ontgonnen dan wel weggegraasd is, blijft in het gehucht een gemeenschappelijk Laar als
weideplek of zelfs dorpsplein over. De verspreiding van de laar-namen over de streek gelijkt inderdaad op
die van de rechtstreekse bos-indicatoren.
Roelandts wijst erop dat in de 14de - 16de eeuwen nog verschillende plaatsnamen op -laar ontstaan zijn en
dat dit bestanddeel zelfs tijdens het Ancien Regime werkelijk als appellativum schijnt bewaard te zijn
gebleven voor een woeste onbebouwde (gemeenschaps) - grond, heide, en minderwaardig grasland, waar men
vooral de dieren liet weiden en russen kon steken. Hij meent dat ook voor de latere middeleeuwen een derge-
lijke betekenis niet uitgesloten is. Het gemeenschapskarakter van het Laar wordt in teksten dikwijls
uitdrukkelijk aangeduid en blijkt ook vaak uit de vermelding (als bijvoeglijke bepaling) bij Laar van de naam
van de betrokken gemeenschap.
In Oirschot dragen drie open gemeynte terreinen uit de 16e en 17e eeuw een naam op -laar: Tregelaar,
Gijselaar, Bobbelaar; naast de gehuchtnaam Gunterslaar en de veldnamen Catlaer(1340), Eilaar(1340),
Hagelaar(1340), Hamelaar(1312), Onverlaar(1356), Wreynlaar of Vryenlaar te Spoordonk (1359).
© Copyright : K.A.H.W. Leenders
Versie 2 augustus 2023.