In de goede oude tijd maten de mensen nog met handen en voeten. Handig, heb je altijd bij je. Ieder dorp, iedere stad had zo zijn eigen maten. Niet zo handig, want dan kloppen de sommetjes nooit. Verlichte geesten vonden in de achttiende eeuw een oplossing: bedenk een universele maateenheid en pas die overal toe. Nog handiger: verdeel die niet meer in twaalven of twintigsten, maar in tien onderdelen: decimaal of tiendelig dus.

Leuk bedacht in die deftige salons, maar er kwam niks van terecht totdat Frankrijk zowat heel Europa veroverd had. In het kielzog van de revolutie gingen de oude maten omver en kwam er plek voor de tiendelig verdeelde metrieke maten (gebaseerd op de meter als lengte eenheid).

In ons kikkerlandje begon Lodewijk Napoleon er in zijn Koninkrijk Holland heel voorzichtig mee. De (niet-metrieke) Rijnlandse Maat werd landelijk verplicht gesteld. Naast de aloude bunder en lange roede, kregen we nu ook te maken met de korte Rijnlandse Roede en de Rijnlandse Morgen (0,87 ha). Lodewijkje ging nog wat verder: de roede werd in tien parten verdeeld, en niet meer in twaalf voeten zoals vroeger.

Slap gedoe vond de echte Napoleon het en in 1810 werden hier de tiendelig verdeelde metrieke Franse maten ingevoerd. Uiteindelijk hoorden we nu tot het keizerrijk en golden hier de Franse wetten. Dat feest duurde niet lang en weldra meldde Willem van Oranje zich op het Scheveningse strand. Weg Franse maten, terug de oude troep. Maar de Nieuwe Geest liet zich niet zomaar verdrijven door de Oude Geest, al draaide het in 1816 op een fraai compromis uit. De metrieke tiendelige maten werden ingevoerd, maar dan onder klassieke oude benamingen. Hou je vast:

duim 1 cm

ons 100 gram

palm 10 cm

pond 1000 gram

el 1 meter

bunder 10000 m2

roede 10 meter

mijl 1000 meter

Wie dit niet in de gaten heeft, denkt dat onze voorouders erg klein van stuk waren. 1 el 8 palmen 1 duimen is dus niet 1x69 + 8x10 + 1x2,5 = 151,5 cm maar niet minder dan 181 centimeter: een stuk langer en dus best een grote vent. (Zie d'Huskes, nr. 29, blz. 58.)

Deze "rare" benamingen bleven van kracht tot 1937! Sindsdien gelden de nu gewone benamingen als meter en gram. Ja, het gebruik van woorden als "ons" en "pond" is formeel zelfs verboden. Maar omdat de kikkers in dit land veel gedogen, krijg je bij de slager gewoon wat je wilt, in onzen en ponden - al mag het af en toe een beetje meer zijn.

Maar let op: het "pond" van 1000 gram heeft het in de volksmond glansrijk verloren van het wat opgewaardeerde oude pond (485 gram of zo), want we bedoelen er 500 gram mee. Daarentegen heeft het "ons" van 100 gram de strijd gewonnen van het oude ons (ongeveer 28 gram). De duim en de el hebben nog altijd de betekenis van 2,5 en 69 centimeter. Palmen en mijlen zijn geheel vergeten als Nederlandse lengtematen. De bunder is tweeslachtig geworden: oudere boeren onderscheiden de "ouw bunder" (1,3 ha) van de "nieuw bunder" (1,0 ha). Zo blijkt dat de wet kan regelen wat ie wil, maar dat de volksmond gewoon zijn gangetje gaat.

© Copyright : dr K.A.H.W. Leenders