Chris de Bont

Middeleeuws veen en middeleeuwse veenboeren. Het topografisch archief als bron voor een driedimensionale reconstructie van het vroegmiddeleeuwse West-Nederlandse veenlandschap

Historisch Geografisch Tijdschrift 30 (2012) 15 - 26.

In de vroege middeleeuwen waren de uitgestrekte venen in de lagere delen van West-Nederland van weinig belang voor de boeren die zich vooral op de strandwallen langs de kust, op de oeverwallen langs de grote rivieren en de stuwwallen en dekzandruggen langs de rand van de veencomplexen hadden gevestigd. Eerdere bewoning op het veen in de ijzertijd en de Romeinse tijd was allang uit het collectieve geheugen verdwenen. In een relatief korte periode zijn de venen vanaf kort voor 1000 na Chr. intensief in gebruik genomen. Over de achtergrond van deze ontwikkeling lijken we slecht te zijn ingelicht. De archieven bevatten over deze periode nauwelijks geschreven bronnen, laat staan over de wijze waarop de middeleeuwse agrarische veenontginningen hebben plaatsgevonden. Eén bron is tussen de immense bebouwing van de Randstad tot op de dag van vandaag, maar beter nog op 19e-eeuwse topografische kaarten, aanwezig. In het zogenaamde topografisch archief hebben de ontginners sporen van hun middeleeuwse ontginningswijze in de vorm van kavelpatronen, sloten, dijken en wegen nagelaten. Het is de kunst om deze sporen uit het verleden goed te interpreteren en ze daarbij niet te verwarren met jongere relicten in het landschap.

Peaty soil farming during the Middle Ages. The topographical archive as a source for a three-dimensional reconstruction of the early medieval peaty soil landscape in the western part of the Netherlands

During the early Middle Ages human habitation of the western part of the Netherlands was strictly limited to the coastal dune area in the west, the natural levees and ridges along the great rivers and some creeks, and the ridges pushed up by the ice during the ice-age more to the east. The marshland and the peaty soil in between were not permanently in use. The peaty soil was reclaimed in a relatively short period of time. We seem to be badly informed on the background of this development. Not many written sources providing full insight into the way reclaimers 'conquered' the peaty soil are available. On the 19th-century topographical maps historical topographic traces, dating back to the medieval period of reclamation, are still recognisable. They who want to read and understand this so-called topographical archive, have to get familiar with over a millennium of natural and man-made dynamics, in order to be able to separate medieval topography from younger traces in the landscape. It is of the outmost importance to get an idea of the morphology of the natural peaty soil landscape just before the first reclamation activities took place. Three reclamation models are presented, in which not only the historical topography of the peaty soil reclamations is connected to the specific morphology of the natural landscape over a thousand years ago, but in which also an idea of the landscape dynamics during the first centuries thereafter is given.